Đường cong lợi suất

Đường cong lợi suất mô tả biến động lợi suất trái phiếu có cùng chất lượng tín dụng

Đường cong lợi suất (yield curve) là một đồ thị mô tả biến động lợi suất trái phiếu cho đến khi đáo hạn. Do đó, các nhà đầu tư có thể so sánh lợi nhuận giữa các loại trái phiếu có chất lượng tín dụng ngang nhau nhưng khác nhau về mặt kỳ hạn. Các kỳ hạn lợi suất được theo dõi nhiều nhất là 3 tháng, 2 năm, 5 năm, 10 năm, 20 năm và 30 năm.

Do trái phiếu chính phủ có rủi ro tín dụng gần như bằng 0, cho nên lợi suất của nó được sử dụng làm thước đo chuẩn mực cho các loại chứng khoán nợ khác trên thị trường  như lợi suất trái phiếu doanh nghiệp, lãi suất thế chấp hay lãi suất cho vay của các ngân hàng.

Thông thường, đường cong lợi suất sẽ dốc lên về phía bên phải. Tức là trong điều kiện kinh tế - tài chính bình thường, đầu tư vào trái phiếu dài hạn sẽ thu được khoản lợi nhuận lớn hơn so với đầu tư vào trái phiếu ngắn hạn do mức độ rủi ro của trái phiếu dài hạn cao hơn, và mức chênh lệch này được gọi tên là phần bù kỳ hạn. 

Đường cong lợi suất có 3 loại chính

Dựa theo hướng chuyển động, đường cong lợi suất được chia làm 3 loại chính: đường cong lợi suất bình thường, đường cong lợi suất đảo ngược và đường cong lợi suất phẳng. 

Đường cong lợi suất bình thường (normal yield curve) là đường cong dốc lên từ trái qua phải mô tả rằng lợi suất của trái phiếu có kỳ hạn càng cao thì lợi nhuận thu được và rủi ro càng lớn, tương ứng với thời kỳ mở rộng của nền kinh tế. 

Khi đó các nhà đầu tư kỳ vọng nền kinh tế sẽ tăng trưởng với tốc độ ổn định mà không có những biến động bất thường về lạm phát hoặc khủng hoảng tín dụng. Như vậy, lợi suất trái phiếu kỳ hạn dài hơn sẽ còn cao hơn trong tương lai.

Đường cong lợi suất đảo ngược (inverted yield curve) là đường cong dốc xuống từ trái qua phải mô tả lợi suất ngắn hạn sẽ cao hơn lợi suất dài hạn, tức là lợi nhuận từ việc nắm giữ trái phiếu dài hạn sẽ thấp hơn nắm giữ trái phiếu ngắn hạn, tương ứng với thời kỳ kinh tế suy thoái.

Khi kỳ vọng lợi suất dài hạn sẽ còn giảm xuống thấp hơn trong tương lai, nhiều nhà đầu tư sẽ tăng mua trái phiếu dài hạn để chốt lời trước khi lợi nhuận giảm sâu hơn. Nhu cầu đối với trái phiếu dài hạn tăng lên, trong khi lợi suất ngắn hạn vẫn duy trì ổn định hoặc giảm bớt lý giải tại sao đường cong lợi suất lại dốc xuống.

Đường cong lợi suất phẳng (hoặc đi ngang) (flat yield curve) phản ánh các mức lợi suất trái phiếu tương tự nhau khắp các kỳ hạn, gợi ý về tăng trưởng của một nền kinh tế không ổn định. Một số trái phiếu trung hạn, từ 6 tháng đến 2 năm, có thể có mức lợi suất cao hơn một chút, khiến cho mô hình xuất hiện một đường cong nhẹ ở giữa.

Đây là dạng điều chỉnh của mô hình đường cong lợi suất thường và đường cong lợi suất đảo ngược khi điều kiện kinh tế có sự biến chuyển từ tăng trưởng nóng sang hạ nhiệt hoặc từ trạng thái suy thoái sang dần hồi phục. Lúc này đường cong đi ngang với độ dốc thoải dần. 

Trong một nền kinh tế chuyển đổi từ tăng trưởng quá nóng sang hạ nhiệt và, lợi suất trái phiếu ngắn hạn có khả năng tăng, trong khi lợi suất dài hạn giảm dần, nhưng tốc độ giảm không đủ mạnh để đảo ngược. 

Ngược lại, trong nền kinh tế chuyển đổi từ suy thoái sang dần hồi phục và có tiềm năng mở rộng, lợi suất trái phiếu dài hạn được kỳ vọng tăng trong tương lai, trong khi đó lợi suất ngắn hạn hơn chắc chắn sẽ giảm xuống.

Đường cong lợi suất phản ánh kỳ vọng tăng trưởng của thị trường

Đường cong lợi suất được sử dụng như một công cụ phản ánh khá chính xác kỳ vọng thị trường về triển vọng của một nền kinh tế. Khi các nhà đầu tư lạc quan về triển vọng tương lai, tức dự báo lạm phát và lãi suất tăng, nền kinh tế tăng trưởng nóng thì họ sẽ chuyển hướng đầu tư vào các tài sản rủi ro như chứng khoán. 

Trong khi đó, trái phiếu với lãi suất cố định và lạm phát cao sẽ khiến phần lợi nhuận giảm giá trị. Do đó, họ tiến hành bán tháo trái phiếu, đặc biệt các kỳ hạn dài khiến giá trái phiếu giảm mạnh và lợi suất tăng vọt. Chỉ có như vậy mới bù đắp được phần lợi nhuận chịu ảnh hưởng từ lạm phát, từ đó làm đường cong dốc lên.

Trái lại, khi đường cong lợi suất dốc xuống hay đảo ngược sẽ là một chỉ báo đáng tin cậy để báo hiệu sự suy thoái của nền kinh tế. Khi các nhà đầu tư bi quan về triển vọng tăng trưởng,  họ sẽ chuyển hướng đầu tư vào các tài sản an toàn như trái phiếu dài hạn, khiến giá trái phiếu tăng và lợi suất giảm mạnh.

Nhà đầu tư sẽ thường theo dõi một số kỳ hạn nhất định để đánh giá khả năng suy thoái, với chênh lệch  3 tháng - 10 năm và chênh lệch 2 năm - 10 năm là 2 trong số các cặp lợi suất được theo dõi nhiều nhất.

Một báo cáo năm 2018 của các nhà nghiên cứu tại Fed San Francisco cho biết, dựa trên thực tế lịch sử nền kinh tế Hoa Kỳ kể từ năm 1955, đường cong lợi suất 2 và 10 năm đã đảo ngược từ 6 đến 24 tháng trước mỗi cuộc suy thoái. Trong khi đó, lợi suất 3 tháng và 10 năm lại luôn đảo ngược trước 7 cuộc suy thoái kinh tế gần nhất tại Mỹ.

Tuy nhiên, họ cũng nhấn mạnh rằng, đường cong lợi suất đảo ngược không phải lúc nào cũng là một chỉ báo chính xác về nguy cơ suy thoái, do công cụ này này chỉ đề cập đến một trong số các yếu tố quan trọng tác động đến triển vọng kinh tế trong tương lai.

Các giai đoạn đường cong lợi suất đảo ngược, được biểu thị bởi đường cong lợi suất 2-10 năm (lợi suất 10 năm trừ 2 năm) và các giai đoạn suy thoái (màu xám)