Hợp đồng hoán đổi là gì?

Hợp đồng hoán đổi (Swap Contract) là một loại hợp đồng tài chính được ký kết giữa hai bên đối tác với mục tiêu trao đổi các luồng tiền hoặc tài sản khác nhau trong một khoảng thời gian cụ thể theo một phương thức được định sẵn giữa hai bên.

Trong đó, ngày định giá là ngày hợp đồng bắt đầu có hiệu lực, khi mà các điều khoản và điều kiện của hợp đồng được thực thi. Ngày đáo hạn là ngày kết thúc hiệu lực của hợp đồng hoán đổi, khi mà việc trao đổi các luồng tiền hoặc tài sản giữa hai bên dừng lại.

Trong lĩnh vực tài chính, hợp đồng hoán đổi là một công cụ phái sinh giúp các bên thực hiện việc trao đổi dựa trên sự thỏa thuận về giá trị đánh giá của các luồng tiền hay tài sản.

Các luồng tiền được trao đổi trong hợp đồng hoán đổi thường được gọi là "nhánh”. Có nhiều loại nhánh khác nhau như trao đổi giữa lãi suất cố định và lãi suất biến đổi, hoặc trao đổi tiền tệ giữa hai quốc gia khác nhau.

Điểm đặc biệt của hợp đồng hoán đổi so với hợp đồng tương lai hay hợp đồng chứng khoán là nó không được sử dụng để mua bán trực tiếp mà là hợp đồng cá biệt được thực hiện bởi 2 bên. Việc chấm dứt hợp đồng phải có sự thỏa thuận của cả hai bên tham gia.

Đặc điểm của hợp đồng hoán đổi

Ngoài các đặc điểm cơ bản như một hợp đồng thương mại, hợp đồng hoán đổi có những đặc điểm riêng biệt sau :

Hợp đồng hoán đổi là một hình thức giao dịch tài chính đặc biệt, cho phép hai bên tham gia hoán đổi lợi ích tài chính từ nguồn này sang nguồn khác dựa trên sự thỏa thuận, tự nguyện và bình đẳng.

Giá trị hợp đồng bằng không (0), không yêu cầu thanh toán tiền mặt giữa các bên nếu không có vi phạm hợp đồng, giúp giảm thiểu rủi ro tín dụng.

Hợp đồng được thực hiện dựa trên nguyên tắc bù trừ để hạn chế rủi ro tín dụng một cách tối đa bằng cách giảm khối lượng tiền thanh toán.

Giao dịch chỉ diễn ra trên thị trường phi tập trung (OTC), nơi các bên có sự hiểu biết rõ ràng về nhau, đảm bảo sự thỏa thuận chắc chắn và minh bạch.

Hợp đồng hoán đổi giúp các bên tránh được rủi ro tài chính liên quan đến biến động tỷ giá và chênh lệch giá, đồng thời giúp họ đạt được ngoại tệ và tỷ giá mong muốn mà không cần giao dịch qua ngân hàng.

Các loại hợp đồng hoán đổi

Hợp đồng hoán đổi hiện nay có 5 loại hợp đồng chính: hợp đồng hoán đổi lãi suất, hợp đồng hoán đổi hàng hóa, hợp đồng hoán đổi tiền tệ, hợp đồng hoán đổi tín dụng và hợp đồng hoán đổi chứng khoán vốn.

Hợp đồng hoán đổi lãi suất

Hợp đồng hoán đổi lãi suất (Interest Rate Swap) là một thỏa thuận hợp đồng phái sinh. Trong đó, một bên thỏa thuận trao đổi dòng lãi suất với một bên khác để lấy dòng tiền mặt. Thường được sử dụng để quản lý rủi ro tài sản hoặc nợ (cả cố định và thả nổi), hay để đầu cơ và kiếm lợi từ sự thay đổi lãi suất. 

Đây là một công cụ phái sinh phổ biến nhất đối với các doanh nghiệp, tổ chức tài chính và các nhà đầu tư.

Hợp đồng hoán đổi lãi suất thông dụng nhất là khi một bên (gọi là bên cố định) trả một mức lãi suất cố định (được gọi là tỷ lệ hoán đổi) cho bên kia (gọi là bên thay đổi), đồng thời nhận lại một lãi suất thả nổi (thường dựa trên lãi suất tham chiếu như LIBOR). Trong trường hợp này:

Bên A trả lãi suất cố định cho bên B và nhận lại lãi suất thay đổi.

Ngược lại, bên B trả lãi suất cố định cho bên A và nhận lại lãi suất thay đổi.

Ví dụ về hợp đồng hoán đổi lãi suất: Công ty X đồng ý trả cho Công ty Y một số tiền lãi cố định là 5% và nhận lãi khoản thanh toán theo lãi suất LIBOR là 70 điểm (0,7%). Trong bản chất của hợp đồng hoán đổi, khi hai bên ký kết, họ sẽ không trao đổi số tiền danh nghĩa mà chỉ thực hiện các khoản thanh toán dựa trên số tiền danh nghĩa đó. 

Tại ngày đáo hạn, cách tính tiền thanh toán lãi suất sẽ như sau: Nếu lãi suất LIBOR là 2%, Công ty Y sẽ nhận 1,3% (vì 2% - 0,7% = 1,3%) và Công ty X sẽ cần thanh toán 1,3% trên số tiền danh nghĩa. Trong trường hợp này, lãi suất cố định 5% được xem là lãi suất hoán đổi.

Hợp đồng hoán đổi hàng hóa

Hợp đồng hoán đổi hàng hóa (Commodity swap contract) là một thỏa thuận dựa trên hợp đồng giữa hai bên, trong đó giá thả nổi của hàng hóa (giá giao ngay) được trao đổi lấy giá cố định trong một khoảng thời gian xác định.

Trong đó:

Người sử dụng muốn đảm bảo giá cố định và trả cho tổ chức tài chính mức giá cố định. Đổi lại, họ sẽ nhận khoản thanh toán dựa trên giá thị trường cho các sản phẩm hàng hóa liên quan.

Người sản xuất muốn đảm bảo thu nhập cố định và chấp nhận trả giá thị trường cho tổ chức tài chính, nhưng đổi lại họ sẽ nhận được những khoản thanh toán cố định cho hàng hóa.

Trong số các hàng hóa được giao dịch, dầu thô là mặt hàng phổ biến nhất cho loại hợp đồng này.

Ví dụ: Công ty D sản xuất cà phê muốn bảo vệ mình khỏi sự giảm giá của cà phê trong tương lai. Công ty D này có thể tìm kiếm và ký kết một hợp đồng hoán đổi hàng hóa với ngân hàng E. 

Khi đó công ty D sẽ nhận được một lượng tiền cố định cho mỗi tấn cà phê trong một khoảng thời gian nhất định, còn ngân hàng sẽ nhận được một lượng tiền biến động tương ứng với giá thị trường cho mỗi tấn cà phê. 

Như vậy, công ty D sẽ có được một nguồn thu nhập ổn định, không bị ảnh hưởng bởi sự biến động của giá dầu thô, còn ngân hàng E sẽ có cơ hội kiếm lời nếu giá cà phê tăng cao hơn mức cố định.

Hợp đồng hoán đổi tiền tệ 

Hợp đồng hoán đổi tiền tệ (Currency swap contract) là một hợp đồng về trao đổi ngoại tệ. Theo đó, hai bên thực hiện trao đổi khoản tiền gốc và tiền lãi cố định của một khoản vay để lấy một khoản tiền gốc và lãi cố định tương đương của một khoản vay của một loại đồng tiền khác.

Mục đích của hợp đồng này là cho phép các bên thỏa thuận tận dụng lợi thế từ việc trao đổi tiền gốc và lãi suất cố định giữa các đồng tiền khác nhau, nhằm đáp ứng các nhu cầu tài chính và giảm rủi ro trong giao dịch quốc tế.

Tại Việt Nam, hợp đồng hoán đổi tiền tệ thường kết hợp với hoán đổi lãi suất.

Ví dụ: Một công ty X của Việt Nam có nhu cầu sử dụng và cần đồng USD. Khi này, X sẽ tìm kiếm một công ty Y khác để đưa ra thỏa thuận hoán đổi tiền tệ. Nếu cả hai bên đồng ý các mức lãi suất và tổng số tiền cần thỏa thuận, họ sẽ cùng ký kết hợp đồng. Thời gian đáo hạn kéo dài ít nhất 10 năm.

Hợp đồng hoán đổi tín dụng 

Hợp đồng hoán đổi tín dụng (Credit swap contract) là một loại hợp đồng phái sinh tín dụng, trong đó bên mua đồng ý thanh toán một khoản tiền định kỳ (thường là hằng năm) cho bên bán. 

Trong trường hợp công cụ tài chính cơ sở (thường là một trái phiếu, một khoản vay hoặc một công nợ) bị mất khả năng thanh toán, bên mua sẽ nhận được khoản bồi thường từ bên bán.

Ví dụ: X là người mua CDS và Y là người bán CDS. X muốn bảo vệ rủi ro vỡ nợ của trái phiếu do công ty A phát hành với giá trị 100 triệu đồng. X và Y ký kết hợp đồng CDS với thời hạn 5 năm và tỷ lệ phí 1% hàng năm. Theo đó, X sẽ trả cho Y 1 triệu đồng mỗi năm để nhận được bảo hiểm rủi ro tín dụng từ Y. 

Nếu trong thời gian 5 năm, công ty A không vỡ nợ, Y sẽ thu được 5 triệu đồng từ X và không phải thanh toán gì cho X. Nếu trong thời gian 5 năm, công ty A vỡ nợ, Y sẽ phải thanh toán cho X 100 triệu đồng và không nhận được phỉ từ X nữa.

Hợp đồng hoán đổi chứng khoán vốn

Hợp đồng hoán đổi chứng khoán vốn (Equity swap contract) là hợp đồng hoán đổi mà tổ hợp các dòng tiền được thỏa thuận trao đổi giữa hai bên vào một ngày xác định trong tương lai. 

Trong thỏa thuận này, luồng tiền được phân thành hai phần, hay còn gọi là hai "vế" của hợp đồng. Một vế thường liên kết với lãi suất thả nổi như LIBOR, được gọi là vế nổi. Vế kia dựa vào kết quả của một cổ phiếu hoặc một chỉ số chứng khoán, gọi là vế cổ phiếu. 

Phần lớn các hợp đồng loại này gồm một vế lãi suất thả nổi đối với vế cổ phiếu, mặc dù một số loại hợp đồng tồn tại với hai vế cổ phiếu.

Hợp đồng này được sử dụng để quản lý rủi ro và tối ưu hóa lợi ích từ biến động của thị trường tài chính và giá cả chứng khoán.

Ví dụ: Bên X thỏa thuận trao đổi 8.000.000 đô la với lãi suất LIBOR +0.04% (hay LIBOR + 4 điểm cơ bản) đổi lấy 8.000.000 đô la (dựa vào chỉ số chứng khoán FTSE với giá trị danh nghĩa 8.000.000. 

Trong trường hợp này, bên X sẽ thanh toán cho bên Y một mức lãi suất nổi LIBOR + 0.04% trên số tiền danh nghĩa là 8.000.000 đô la. Đổi lại, bên X sẽ nhận được từ bên Y bất kỳ sự gia tăng theo tỷ lệ phần trăm của chỉ số FTSE áp dụng cho giá trị danh nghĩa 8.000.000 đô la.

Giả sử sau một khoảng thời gian, thị trường chứng khoán chịu ảnh hưởng bởi một cuộc khủng hoảng tài chính, khiến giá trị của chỉ số FTSE giảm xuống chỉ còn 70% so với giá trị ban đầu. 

Điều này kích hoạt một điều khoản trong hợp đồng hoán đổi, yêu cầu bên Y phải bù đắp cho bên X 30% giá trị tổn thất của chỉ số, đảm bảo rằng bên X nhận lại được toàn bộ 100% giá trị ban đầu của khoản đầu tư mà không chịu bất kỳ tổn thất nào từ sự sụt giảm của thị trường.

Mục đích và cơ chế hoạt động của hợp đồng hoán đổi

Mục đích của hợp đồng hoán đổi

Mục đích của hợp đồng hoán đổi là giảm thiểu rủi ro liên quan đến yếu tố tài chính và đảm bảo quyền lợi, lợi ích bao gồm lãi suất, tỷ giá hoặc giá cổ phiếu,…cho các bên tham gia.

Cơ chế hoạt động của hợp đồng hoán đổi

Việc thực hiện hợp đồng hoán đổi dựa trên cơ chế của thị trường tập trung, với sự góp mặt của một bên trung gian tài chính. Bên trung gian này phối hợp giữa hai bên đối tác, tạo điều kiện cho họ hợp tác và thu lợi từ khoảng cách giá mua và bán mà trung gian đề xuất, đồng thời quản lý dòng tiền trong suốt thời gian hợp đồng.

Ưu và nhược điểm của hợp đồng hoán đổi

Ưu điểm của hợp đồng hoán đổi

Bảo vệ Lợi ích: Hợp đồng hoán đổi bảo vệ lợi ích của các bên tham gia bằng cách giảm thiểu rủi ro liên quan đến biến động tỷ giá, lãi suất, và giá cổ phiếu.

Ổn định Tài chính: Nó giúp ổn định nhu cầu tài chính của khách hàng bằng cách đảm bảo họ có thể mua hoặc bán ngoại tệ tại một tỷ giá đã được xác định trước, từ đó giảm thiểu rủi ro biến động giá.

Thuận lợi cho Ngân hàng: Cho phép ngân hàng tăng lợi nhuận thông qua chênh lệch tỷ giá, đồng thời nâng cao giá trị thương hiệu bằng cách đáp ứng nhu cầu đa dạng của khách hàng.

Giảm thiểu Rủi ro: Hợp đồng hoán đổi cung cấp một phương tiện hiệu quả để phòng ngừa rủi ro biến động tỷ giá, giúp bảo vệ dòng tiền và tối ưu hóa lợi nhuận.

Nhược điểm của hợp đồng hoán đổi

Hạn chế Cơ hội: Điều khoản không cho phép chấm dứt hợp đồng trước hạn có thể khiến các bên bỏ lỡ cơ hội đầu tư khi thị trường diễn biến thuận lợi hơn dự đoán.

Bỏ qua Biến động Giá: Hợp đồng tập trung vào tỷ giá tại thời điểm ký kết và đáo hạn, không tính đến những biến động giá trị khác, hạn chế khả năng kiếm lời từ những biến động này.

Rủi ro Tài chính: Nếu tỷ giá di chuyển không như dự đoán, các bên có thể chịu lỗ khi đến ngày đáo hạn, do buộc phải thực hiện theo điều khoản đã thỏa thuận.

Mất Cơ hội Giao dịch Tốt hơn: Hạn chế này khiến các bên không thể tận dụng các cơ hội đầu tư phát sinh giữa thời điểm ký kết và đáo hạn, do các yếu tố biến động và sự kiện chính trị không được tính đến.