Chiến tranh thương mại Mỹ-Trung: Đằng sau bức màn thuế quan là cuộc đối đầu ý thức hệ

Tác giả là giảng viên Đại học Yale, cựu chủ tịch Morgan Stanley châu Á và tác giả cuốn sách "Xung đột ngẫu nhiên: Mỹ, Trung Quốc và cuộc đụng độ của những câu chuyện sai lệch"

Dưới lớp vỏ của các biện pháp kinh tế, đây thực chất là một cuộc đối đầu địa chính trị với những tính toán chiến lược từ cả hai phía. Mức thuế suất 145% mà chính quyền Donald Trump vừa áp đặt lên Trung Quốc không đơn thuần là công cụ kinh tế để tái tạo nền công nghiệp Mỹ, mà chính xác hơn, đó là đòn bẩy chính trị nhằm buộc Tập Cận Bình phải ngồi vào bàn đàm phán theo điều kiện của Washington. Tuy nhiên, phân tích kỹ lưỡng cho thấy kịch bản này khó có thể thành hiện thực.

Nhìn từ Bắc Kinh, Tập Cận Bình đang vận hành trong một hệ tọa độ chính trị hoàn toàn khác biệt. Mặc dù hệ thống chính trị một đảng không có đối trọng, nhưng ông không thể tùy tiện nhượng bộ mà không tính đến hệ quả đối với tính chính danh của mình trong nội bộ đảng và trước công chúng Trung Quốc. Khi đứng trên bậc thang của Bảo tàng Quốc gia Trung Quốc, khái niệm "Giấc mơ Trung Hoa" mà Tập đề xuất không chỉ là một khẩu hiệu chính trị thông thường mà đã trở thành cam kết quốc gia: "Hiện thực hóa sự phục hưng vĩ đại của dân tộc Trung Hoa là giấc mơ vĩ đại nhất của dân tộc Trung Hoa trong lịch sử hiện đại."

Trong hệ tư tưởng hiện đại của Trung Quốc, cam kết kép về thịnh vượng kinh tế và phục hưng dân tộc đã trở thành trụ cột chính trị không kém phần quan trọng so với khẩu hiệu "Làm cho nước Mỹ vĩ đại trở lại" (MAGA) trong chiến dịch tranh cử của Trump. Sự kiện này được dàn dựng một cách chiến lược nhằm tăng cường hiệu ứng của triển lãm bảo tàng về sự trỗi dậy ngoạn mục của Trung Quốc sau "thế kỷ bị sỉ nhục" - giai đoạn từ Chiến tranh Nha phiến 1839 đến thành lập nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa năm 1949. Tuyên bố này đã đặt nền móng cho một hợp đồng xã hội mới giữa Đảng Cộng sản Trung Quốc và người dân, từ đó định hình mọi tính toán chính trị và kinh tế của Bắc Kinh.

Các nhà hoạch định chính sách phương Tây, đặc biệt là những người xây dựng chiến lược thương mại và đầu tư, cần nhận thức rõ rằng cam kết này không phải là một diễn ngôn rỗng tuếch. Trái lại, theo thời gian, nó đã trở nên sâu sắc hơn, nuôi dưỡng một làn sóng dân tộc chủ nghĩa mạnh mẽ có tác động sâu rộng đến cách Trung Quốc định vị mình trong hệ thống quốc tế và kiến trúc tài chính toàn cầu.

Dấu mốc quan trọng xảy ra vào năm 2021, trong kỷ niệm 100 năm thành lập Đảng Cộng sản Trung Quốc, khi Tập Cận Bình chuyển "Giấc mơ Trung Hoa" từ khái niệm trừu tượng thành chiến lược hành động cụ thể, tuyên bố không khoan nhượng rằng: "Chúng ta sẽ không bao giờ cho phép bất kỳ thế lực nước ngoài nào bắt nạt, áp bức, hoặc khuất phục chúng ta." Tuyên bố này không chỉ phản ánh tâm lý chính trị nội bộ mà còn là tín hiệu rõ ràng về cách Trung Quốc sẽ phản ứng trước những áp lực từ bên ngoài, đặc biệt trong lĩnh vực kinh tế và thương mại.

Trong bối cảnh đó, phản ứng mới nhất của Trung Quốc về việc "chiến đấu đến cùng" trước thuế quan của Trump không còn là điều bất ngờ mà là kết quả tất yếu của động học chính trị-kinh tế hiện tại. Trình tự sự kiện cần được phân tích kỹ lưỡng: Động thái tấn công đầu tiên đến từ Mỹ với mức thuế 145%, mặc dù Bộ trưởng Tài chính Hoa Kỳ Scott Bessent đã cố gắng đảo ngược chuỗi nhân quả, cho rằng: "Đó là một sai lầm lớn, sự leo thang này từ phía Trung Quốc." Dưới lăng kính Bắc Kinh, biện pháp thuế quan của Trump hoàn toàn phù hợp với khuôn khổ "bắt nạt, áp bức và khuất phục" mà Tập đã cảnh báo từ trước, do đó đòi hỏi một phản ứng cứng rắn để duy trì tính nhất quán trong đường lối chính trị nội địa và quốc tế.

Thực chất, vấn đề không nằm ở việc xác định bên nào đúng hay sai, hay thậm chí bên nào khởi xướng cuộc đối đầu. Cốt lõi của xung đột nằm ở sự va chạm không thể tránh khỏi giữa hai hệ thống tư duy chiến lược và chính trị hoàn toàn khác biệt, mỗi bên đều tuân theo logic và động lực nội tại riêng.

Trong chuyến công tác gần đây tại Trung Quốc, tôi đã có cơ hội gặp gỡ và trao đổi với nhiều đối tượng đa dạng, từ quan chức cấp cao đến học giả và doanh nhân. Phổ quan điểm của họ rất rộng, bao gồm cả những người theo đường lối cứng rắn của đảng lẫn những nhà tư tưởng cải cách thị trường. Điều đáng chú ý là bất kể vị trí của họ trên phổ chính trị nội bộ Trung Quốc như thế nào, tất cả đều thể hiện một niềm tin tập thể vững chắc. Một người bạn với tư duy cấp tiến nhất trong số những người tôi gặp đã khẳng định: "Trung Quốc chắc chắn sẽ trả đũa một cuộc tấn công thuế quan khác từ Trump." Và đúng như vậy, phản ứng từ Bắc Kinh đã nhanh chóng hiện thực hóa dự đoán này.

Phân tích sâu hơn, chúng ta đang chứng kiến một cuộc đối đầu giữa hai phong cách lãnh đạo hoàn toàn đối lập. Một bên là tổng thống Mỹ với phong cách hành động dựa trên cảm xúc và chiến thuật đe dọa, thường xuyên sử dụng các thông điệp gây sốc để tối đa hóa áp lực. Bên kia là chủ tịch Trung Quốc với kỷ luật chiến lược và tư duy dài hạn, tránh cá nhân hóa các vấn đề và ưu tiên hành động có tính toán. Minh chứng rõ nét là trong khi Trump công khai và ồn ào về các biện pháp thuế quan, phản ứng tương ứng của Trung Quốc được đăng tải một cách kín đáo trên trang web của Bộ Tài chính nước này, không kèm theo tuyên bố cá nhân nào từ các nhà lãnh đạo cấp cao.

Trong bối cảnh căng thẳng hiện tại, thị trường tài chính toàn cầu đang phải đối mặt với một cuộc chiến không cân xứng giữa những cơn bộc phát chính sách thiếu tính toán và chiến lược phản ứng có tính toán. Khi Trump tiếp tục leo thang áp lực, Trung Quốc không chỉ phản ứng tương xứng mà còn tiến hành đa dạng hóa công cụ đối phó. Bắc Kinh đã phát đi tín hiệu rõ ràng rằng biện pháp tiếp theo sẽ không giới hạn trong phạm vi thuế quan đơn thuần.

Với vị thế là thị trường xuất khẩu lớn thứ ba của Mỹ (đạt giá trị 149.5 tỷ USD trong năm 2023), chủ sở hữu trái phiếu Kho bạc Mỹ lớn thứ hai với giá trị hơn 780 tỷ USD, và nắm giữ vị thế thống trị trong chuỗi cung ứng đất hiếm toàn cầu - kiểm soát khoảng 70% sản lượng khai thác và tới 85% công suất tinh chế, Trung Quốc sở hữu một kho vũ khí kinh tế đa dạng và mạnh mẽ. Thêm vào đó, đồng Nhân dân tệ - mặc dù được quản lý chặt chẽ - vẫn là một công cụ tiềm năng trong cuộc chiến tỷ giá hối đoái nếu tình hình leo thang.

Cuộc đua này không chỉ khiến cả hai nền kinh tế lớn chịu thiệt hại mà còn có thể gây ra làn sóng bất ổn lan rộng trong hệ thống tài chính toàn cầu, tác động đến các thị trường chứng khoán, trái phiếu, hàng hóa và tiền tệ. Các nhà đầu tư cần chuẩn bị cho một kịch bản biến động kéo dài khi hai nền kinh tế lớn nhất thế giới tiếp tục đối đầu trong một trò chơi mà không bên nào thực sự có thể giành chiến thắng hoàn toàn.