Khi cả Wall Street đang nhảy múa trên con tàu đắm?

Trái ngược với làn sóng bất mãn từ công chúng, thị trường chứng khoán đang trải qua giai đoạn thăng hoa chưa từng có. Các chỉ số cổ phiếu Mỹ liên tục thiết lập đỉnh cao mới, với S&P 500 ghi nhận mức tăng ấn tượng gần 25% trong năm nay. Chỉ số FTSE 100 đã vượt ngưỡng tâm lý 8,000 điểm từ tháng 4 và duy trì đà tăng, đóng góp mức sinh lời 5% trong năm 2024. Đáng chú ý, chỉ số DAX 40 của Đức cũng tăng trưởng mạnh mẽ 18% từ đầu năm 2024, bất chấp những thách thức về kinh tế vĩ mô và hoạt động doanh nghiệp.

Điều gì giải thích cho nghịch lý này? Chắc chắn không phải từ triển vọng tăng trưởng. Báo cáo mới nhất từ OECD dự báo các nền kinh tế châu Âu và Nhật Bản sẽ chỉ đạt mức tăng trưởng GDP khiêm tốn từ 1 - 1.5% trong hai năm tới. Tại Hoa Kỳ, động lực tăng trưởng dự kiến sẽ suy giảm trong giai đoạn 2025 - 2026, không thể duy trì được ngưỡng gần 3% như hai năm trước. Kịch bản này hoàn toàn trái ngược với kỳ vọng về một "thập niên 20 rực rỡ" mà nhiều người từng ấp ủ vào đầu thập kỷ.

Một trong những nghịch lý nổi bật nhất của nền kinh tế toàn cầu hiện nay chính là khoảng cách ngày càng rộng giữa thực trạng của người dân bình thường và sự thịnh vượng của khu vực doanh nghiệp. Theo báo cáo phân tích chuyên sâu từ Jefferies, các tập đoàn lớn của Mỹ đang ghi nhận biên lợi nhuận ở mức cao chưa từng thấy trong lịch sử. Đáng chú ý là dù đối mặt với những lo ngại về các chính sách cực đoan tiềm tàng từ tổng thống đắc cử Donald Trump - bao gồm kế hoạch áp đặt thuế quan toàn diện và chương trình trục xuất quy mô lớn - cộng đồng đầu tư vẫn duy trì thái độ tương đối bình thản. Niềm tin của họ dựa trên kỳ vọng rằng sau khi nắm quyền, Trump sẽ ưu tiên điều chỉnh chính sách theo hướng thân thiện với thị trường, tập trung vào hai trụ cột chính: phi điều tiết hóa nền kinh tế và cải cách thuế. Thực chất, đây là một canh bạc lớn đặt cược vào vị thế độc tôn của thị trường tài chính Mỹ - một thực thể chiếm đến 73% giá trị chỉ số MSCI World vào cuối năm 2023, trong khi chỉ đóng góp khiêm tốn 26% vào GDP toàn cầu.

Tuy nhiên, bên dưới bề mặt thịnh vượng của thị trường tài chính, cả Hoa Kỳ và châu Âu đang phải vật lộn với làn sóng bất mãn ngày càng dâng cao từ tầng lớp cử tri. Ngay cả những con số tăng trưởng ấn tượng cũng không đủ sức giúp đảng Dân chủ duy trì quyền lực, khi mà áp lực lạm phát đã và đang bào mòn nghiêm trọng sức mua và chất lượng cuộc sống của người dân. Điều này phản ánh một thách thức mang tính hệ thống sâu sắc: trong khi người dân không ngừng đòi hỏi mở rộng và nâng cao chất lượng dịch vụ công, họ lại tỏ ra đặc biệt miễn cưỡng trong việc chấp nhận gia tăng gánh nặng thuế để tài trợ cho những dịch vụ này. Trong quá khứ, mâu thuẫn này thường được hóa giải nhờ động lực tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ. Tuy nhiên, trong bối cảnh tăng trưởng trì trệ hiện nay, chính sách kinh tế đã biến thành một cuộc chơi có tổng bằng không - nơi mà mọi lợi ích của nhóm này đều phải đánh đổi bằng sự hy sinh từ nhóm khác. Quy luật tất yếu của xã hội cho thấy cảm giác phẫn nộ và bất mãn của những người chịu thiệt thòi luôn vượt trội so với sự biết ơn từ những người được hưởng lợi.

Trước viễn cảnh này, các nền kinh tế phát triển đang dần phân hóa theo hai hướng đối lập: một bên là sự thống trị của thể chế kim tiền, bên kia là tình trạng bế tắc chính trị không lối thoát. Tại Hoa Kỳ, thể chế kim tiền đã bộc lộ rõ nét qua việc Elon Musk - vị tỷ phú giàu có bậc nhất thế giới, không chỉ đóng vai trò là nhà tài trợ chính cho chiến dịch tranh cử của Donald Trump mà còn được trao quyền định hướng trong việc tái cấu trúc toàn diện hệ thống chi tiêu công.

Trong khi đó tại châu Âu, tình trạng bế tắc chính trị đã trở thành điểm nghẽn cố hữu. Hệ thống bầu cử theo tỷ lệ đã tạo ra một môi trường chính trị manh mún với vô số đảng phái nhỏ lẻ, khiến việc xây dựng một liên minh cầm quyền ổn định gần như bất khả thi. Hệ quả tất yếu là các chính phủ rơi vào thế tiến thoái lưỡng nan trong việc thông qua ngân sách (như trường hợp điển hình tại Pháp) hoặc triển khai những cải cách mang tính đột phá nhằm kích thích tăng trưởng kinh tế (như tình huống của Đức).

Viễn cảnh tăng trưởng càng trở nên ảm đạm hơn khi xét đến yếu tố nhân khẩu học: dân số trong độ tuổi lao động của châu Âu được dự báo sẽ sụt giảm mạnh 15% vào năm 2070. Với tỷ suất sinh chỉ đạt 1.46 con/phụ nữ, EU không còn lựa chọn nào khác ngoài việc phụ thuộc vào dòng người nhập cư để duy trì quy mô dân số. Tuy nhiên, chính sách nhập cư lại trở thành chất xúc tác cho những cuộc tranh cãi chính trị gay gắt, tiếp sức cho sự trỗi dậy mạnh mẽ của các đảng phái theo khuynh hướng bài ngoại, từ đó càng làm trầm trọng thêm tình trạng bất ổn đã tồn tại.

Tại Hoa Kỳ, mặc dù có tỷ suất sinh cao hơn ở mức 1.8, con số này vẫn chưa đạt ngưỡng tái tạo dân số. Phân tích chuyên sâu từ Dhaval Joshi của BCA Research chỉ ra một thực tế đáng chú ý: kể từ giữa năm 2023, toàn bộ động lực tăng trưởng của lực lượng lao động Mỹ đều phụ thuộc vào nguồn nhập cư, bao gồm cả hợp pháp và không chính thức.

Nhìn từ góc độ dài hạn, khó có thể duy trì thái độ lạc quan về tương lai của mô hình dân chủ hiện đại. Một mặt, thể chế kim tiền đang thể hiện khả năng tự củng cố và có xu hướng lan rộng ra khỏi biên giới Hoa Kỳ. Mặt khác, tình trạng bế tắc chính trị có nguy cơ biến chất thành chế độ độc đảng dưới sự lãnh đạo của các thế lực dân tộc chủ nghĩa cực đoan. Hungary là một ví dụ điển hình, nơi chính quyền đã từng bước vô hiệu hóa các trụ cột nền tảng của dân chủ tự do như tự do báo chí và độc lập tư pháp để củng cố quyền lực.

Những diễn biến này cuối cùng sẽ gây phản ứng dây chuyền đến cộng đồng đầu tư toàn cầu. Biên lợi nhuận doanh nghiệp không thể duy trì đà tăng vô hạn, trong khi các đảng dân túy có thể chuyển hướng mũi nhọn tấn công vào khu vực doanh nghiệp. Đáng lo ngại hơn, trong một trật tự thế giới bị chi phối bởi các thế lực dân tộc chủ nghĩa, những nguyên tắc nền tảng về tự do lưu chuyển hàng hóa, vốn và nguồn nhân lực chắc chắn sẽ bị siết chặt đáng kể.

Nhìn lại chặng đường từ sau năm 1945, giới đầu tư đã được hưởng lợi đáng kể từ một trật tự quốc tế nơi các chính phủ còn tôn trọng và tuân thủ những nguyên tắc chung. Thế nhưng hiện nay, cuốn cẩm nang quy tắc ấy đang dần bị xé nát từng trang. Có lẽ thị trường chứng khoán đang như những hành khách khoang hạng nhất trên con tàu Titanic - vẫn còn đang say sưa nâng cốc champagne và ăn mừng, trong khi con tàu đang lao vun vút về phía khối băng trôi khổng lồ trong đêm tối mịt mùng.