Mỹ và châu Âu: Cách biệt văn hóa ngày càng rộng

Trong tiếng Anh Mỹ, từ “Asian” thường dùng để chỉ người gốc Đông Á hoặc Đông Nam Á. Nhưng ở Anh, từ này lại chủ yếu nói về người từ tiểu lục địa Ấn Độ. Sự khác biệt này không do ai quyết định mà hình thành từ lịch sử di cư, phản ánh những nhóm người đã đến từng nơi vào những thời điểm khác nhau. Cách hiểu này có thể thay đổi theo thời gian, nhưng điều này cho thấy Mỹ và Anh tiếp xúc với châu Á theo những cách hoàn toàn khác biệt.

Tuy nhiên, đó chỉ là một trong vô số khác biệt giữa Mỹ và châu Âu. Ở Anh, nhiều người da màu là hậu duệ của những người nhập cư sau năm 1945, tìm kiếm một cuộc sống tốt hơn. Còn ở Mỹ, nhiều người da màu là con cháu của những người bị đưa đến đây bằng vũ lực hàng thế kỷ trước. Lịch sử đối xử của Mỹ với các cộng đồng bản địa vẫn là một vấn đề nhạy cảm, trong khi ở Anh, những ảnh hưởng từ thời La Mã đã lùi xa hàng thiên niên kỷ.

Chủ nghĩa “woke”, nếu hiểu là việc nhấn mạnh bản sắc nhóm, vốn không phù hợp với nước Mỹ nhưng ít nhất còn xuất phát từ bối cảnh nước này. Vậy tại sao người Anh lại nghĩ rằng điều này có thể áp dụng trong một thực tế rất khác? Điều đáng nói hơn, ngay cả cuộc chiến chống lại chủ nghĩa “woke” ở Anh cũng đậm chất Mỹ, mang màu sắc tôn giáo, lan truyền qua mạng xã hội và sớm muộn cũng khiến công chúng cảm thấy mệt mỏi.

Một trong những tác động đáng chú ý từ Donald Trump là sự rạn nứt trong quan hệ xuyên Đại Tây Dương. Về chiến lược, điều này có thể là thảm họa, nhưng về văn hóa, việc Mỹ và châu Âu dần xa nhau không hẳn là điều tồi tệ. Đặc biệt, giới tinh hoa hai bên nên mở rộng góc nhìn thay vì chỉ chăm chăm vào nhau.

Thực tế, trong thời Chiến tranh Lạnh, quan hệ Mỹ - châu Âu từng lành mạnh hơn. Khi đó, hai bên hợp tác chặt chẽ về chính trị nhưng không ảo tưởng về sự tương đồng văn hóa. Ngày nay, sự ám ảnh thái quá với Mỹ không chỉ đến từ châu Âu. Tại sao JD Vance lại bận tâm đến quyền tự do ngôn luận ở Anh đến mức nhắc đến vấn đề này ngay trong Phòng Bầu dục? Nếu Anh không có Tu chính án thứ nhất như Mỹ thì đơn giản vì đây là một quốc gia khác, với hệ thống luật pháp khác. Tương tự, việc Elon Musk can thiệp vào chính trị Đức xuất phát từ ảo tưởng rằng Đại Tây Dương là một không gian văn hóa chung, một quan niệm phần lớn do internet tạo ra.

Tuy nhiên, phần lớn trách nhiệm vẫn thuộc về châu Âu. Mỹ không chủ đích “xuất khẩu văn hóa”. Họ có CNN, nhưng không có một đài truyền hình công lập nào có sứ mệnh định hướng tin tức toàn cầu như BBC, France 24, Deutsche Welle hay Al Jazeera. Họ cũng không có một “Viện Melville” để cạnh tranh với các tổ chức Goethe hay Cervantes. Việc Mỹ thống trị các lĩnh vực như điện ảnh, học thuật hay nghệ thuật hậu chiến không phải là chiến lược áp đặt từ trên xuống, dù trong thời Chiến tranh Lạnh, CIA từng đóng vai trò nhiều hơn người ta nghĩ.

Suy cho cùng, châu Âu lựa chọn sống gián tiếp qua nước Mỹ. Không chỉ Anh, hãy nhớ lại các cuộc biểu tình sau cái chết của George Floyd tại Pháp. Ngay cả tôi cũng thường so sánh tốc độ tăng trưởng kinh tế yếu kém của châu Âu với Mỹ, như thể Mỹ là tiêu chuẩn mặc định. Nhưng với bối cảnh lịch sử và quy mô dân số khác biệt, liệu đó có phải một sự so sánh hợp lý? Dù châu Âu có là “Norma Desmond” của thế giới, đắm chìm trong quá khứ, thì điều đó cũng dễ hiểu.

Có lẽ cú sốc từ Trump sẽ khiến mối quan hệ Mỹ - châu Âu dịu lại trên mọi phương diện. Cuối tuần trước, Mark Carney, lãnh đạo Đảng Tự do Canada, đã có một bài phát biểu bất ngờ, mô tả Mỹ như một “người khác”, xét về ngôn ngữ, chính sách nhập cư và các đặc điểm văn hóa. Có thể nhiều người không đồng tình với quan điểm này, nhưng trong thời đại này, thật khó để phân định điều gì là nên tiếc nuối hay nên vui mừng.