Trong nỗ lực trừng phạt các thương nhân châu Âu mà họ ''không ưa'', người Ottoman áp đặt thuế và lệnh trừng phạt đối với các nhà buôn sử dụng Con đường Tơ lụa huyền thoại. Phản ứng lại, người Bồ Đào Nha phát triển tuyến đường biển đến châu Á, khiến Con đường Tơ lụa dần bị suy tàn. Quyết định thể hiện quyền lực của người Ottoman đã phản tác dụng — và đó là một bài học lịch sử đáng suy ngẫm.

Liệu điều tương tự đang lặp lại? Đáng để cân nhắc. Tổng thống Mỹ Donald Trump hiện không chỉ áp dụng hàng loạt mức thuế thiếu ổn định và khó lường — điều thú vị là từ “tariff” có nguồn gốc từ tiếng Ả Rập — mà còn đẩy mạnh sử dụng lệnh trừng phạt.

Chỉ riêng trong tuần này, giữa chuyến công du chớp nhoáng tới Trung Đông, ông Trump đã công bố lệnh trừng phạt đối với các công ty châu Á vận chuyển dầu Iran sang Trung Quốc. Ông cũng đang cân nhắc áp thêm lệnh trừng phạt đối với Nga, nối tiếp động thái tương tự từ phía châu Âu.

Tuy nhiên, Trump không phải là người đầu tiên theo đuổi chiến lược này: các đời tổng thống Mỹ trước cũng đã gia tăng sử dụng biện pháp trừng phạt kể từ năm 2001. Điểm khác biệt là chính quyền hiện tại dường như sẵn sàng sử dụng các công cụ này trên nhiều mặt trận hơn bao giờ hết — từ dầu mỏ, công nghệ nhạy cảm như chip bán dẫn, đến tài chính, khi tìm cách loại các quốc gia khỏi hệ thống thanh toán quốc tế Swift. Như Edward Fishman viết trong cuốn Chokepoints, “Các cường quốc trước đây vươn lên bằng cách kiểm soát các điểm nghẽn địa lý như Bosphorus. Quyền lực Mỹ trong nền kinh tế toàn cầu hóa hiện nay dựa trên những điểm nghẽn kiểu khác.”

Thế nhưng, thật trớ trêu: giống như cách người Bồ Đào Nha từng phá thế kiểm soát của Ottoman bằng các tuyến thương mại thay thế, những đối tượng bị Mỹ nhắm đến hiện nay đang có xu hướng làm điều tương tự — và với tốc độ nhanh hơn.

Dầu mỏ là ví dụ điển hình.

Sau cuộc xâm lược Ukraine của Nga năm 2022, Mỹ và châu Âu đã áp đặt các biện pháp trừng phạt nhằm vào xuất khẩu dầu của Nga, với mục tiêu đánh thẳng vào nền kinh tế nước này, tương tự những gì họ từng làm với Iran. Tuy nhiên, các đồng minh phương Tây lo ngại lệnh cấm hoàn toàn có thể khiến giá dầu tăng vọt. Vì vậy, họ chọn giải pháp nửa vời: Nga vẫn được phép bán dầu cho các nước không thuộc phương Tây, nhưng phải chấp nhận mức giá trần dưới 60 USD/thùng; những bên vi phạm sẽ bị trừng phạt.

Chính sách này gây tổn thất nhất định cho Nga: theo nghiên cứu từ Cục Dự trữ Liên bang Dallas, việc xuất khẩu dầu sang Ấn Độ khiến Nga phải chấp nhận mức giảm giá 32 USD/thùng đối với dầu Urals vào tháng 3/2023 so với đầu năm 2022, do chi phí vận chuyển tăng và khả năng ép giá của người mua.

Tuy nhiên, thiệt hại đó đã được giảm nhẹ khi Nga nhanh chóng mở rộng đội tàu “bóng tối” — các tàu chở dầu hoạt động ẩn danh bằng cách tắt thiết bị định vị. Nếu như trước đây lực lượng tàu ngầm này còn nhỏ, thì hiện nay nó đã phát triển mạnh mẽ, tạo nên “một hệ thống giao dịch dầu mỏ song song và thường trực, vượt ngoài tầm kiểm soát của các chính sách quốc tế,” theo báo cáo của Viện Dịch vụ Hoàng gia Anh (RUSI).

Một nghiên cứu kinh tế gần đây sử dụng mô hình học máy cho thấy rằng trong giai đoạn 2017–2023, các tàu chở dầu “tối” đã vận chuyển trung bình 9.3 triệu tấn dầu thô mỗi tháng — tương đương gần một nửa lượng dầu thô được vận chuyển bằng đường biển toàn cầu. Trung Quốc chiếm khoảng 15% trong số này.

Giới chức Mỹ đang tìm cách phản công. Do đó mới có lệnh trừng phạt tuần này đối với các công ty có trụ sở tại Hồng Kông. Nhưng như Agathe Demarais từ Hội đồng Quan hệ Đối ngoại châu Âu lưu ý trong cuốn Backfire, lệnh trừng phạt chỉ phát huy tác dụng thật sự khi được thực hiện một cách nhanh chóng, có trọng tâm rõ ràng và — quan trọng nhất — có sự hậu thuẫn của các đồng minh.

Điều này đặt ra dấu hỏi cho Trump. Chính sách thuế của ông đã khiến niềm tin từ các đồng minh bị tổn hại nghiêm trọng. Nỗ lực kiềm chế xuất khẩu công nghệ sang Trung Quốc dưới thời chính quyền tiền nhiệm cũng đã phản tác dụng phần nào, khi Bắc Kinh đẩy mạnh phát triển công nghệ nội địa và tìm cách lách luật thông qua bên thứ ba.

Tình hình tương tự diễn ra trong lĩnh vực tài chính: khi Mỹ loại Nga khỏi hệ thống thanh toán Swift, “khối lượng thương mại giữa Nga và các công ty phương Tây đã sụt giảm mạnh”, nhưng việc này lại “không hiệu quả trong việc làm giảm giao dịch giữa Nga và các nước ngoài phương Tây”, theo một nghiên cứu chưa công bố từ các nhà kinh tế tại Ngân hàng Thanh toán Quốc tế (BIS). Lý do là “việc Nga tăng cường sử dụng đồng tiền của các nước đối tác trong thương mại với các nước đang phát triển đã giúp nước này giảm thiểu tác động từ lệnh trừng phạt Swift”.

Tuy nhiên, Trump vẫn giữ lập trường cứng rắn: ông đe dọa áp mức thuế 100% đối với các quốc gia phát triển hệ thống thanh toán phi USD. Có thể điều đó sẽ hiệu quả trong ngắn hạn, xét đến vị thế hiện tại của đồng USD. Nhưng, như Demarais chỉ ra, lịch sử cho thấy lệnh trừng phạt — ngay cả khi có hiệu quả — vẫn cần được thực hiện một cách quyết đoán và có đồng minh. Nếu không, hậu quả ngoài mong đợi là điều khó tránh khỏi.

Tất cả giờ đây phụ thuộc vào dầu mỏ của Iran. Có thể Trump sẽ hạ giọng: giá dầu đã giảm vào thứ Tư sau khi ông tuyên bố đang đạt tiến triển trong các cuộc đàm phán với Tehran. Nhưng nếu không, hoạt động của các “tàu bóng tối” sẽ trở thành phép thử rõ ràng nhất cho thấy liệu nhóm của Trump có thực sự sở hữu quyền lực như họ tưởng hay không. Có lẽ đã đến lúc thế giới cần một chuyến “hồi hương” về Con đường Tơ lụa.