Cách Syria làm rung chuyển thế giới và trở thành "gót chân Achilles" của Iran

"Chúng ta bị kết án phải hy vọng," nhà viết kịch Syria Saadallah Wannous từng nói vào năm 1996 trong bài phát biểu nhân Ngày Sân khấu Thế giới. Khi đó, đất nước Syria bị kìm kẹp dưới chế độ hà khắc của Hafez al-Assad, đồng thời duy trì 35,000 quân chiếm đóng Lebanon. Cùng năm, Israel và nhóm chiến binh Shia Hezbollah, được Damascus và Tehran hậu thuẫn, đã giao chiến trong cuộc chiến kéo dài 17 ngày.

Hy vọng cho Syria chỉ thực sự xuất hiện vào năm 2011, khi phong trào nổi dậy dân sự và vũ trang chống lại chế độ của Bashar al-Assad, con trai Hafez, nổ ra. Tuy nhiên, để bảo vệ quyền lực, chế độ này đã không ngần ngại triển khai các biện pháp đàn áp tàn bạo, với sự hỗ trợ từ Nga, Iran và Hezbollah. Hậu quả là hàng trăm nghìn người thiệt mạng, bị tra tấn, trong khi hàng triệu người mất nhà cửa hoặc phải lưu vong. Assad vẫn duy trì quyền lực, nhưng chỉ cai trị trên đống đổ nát. Người dân Syria, một lần nữa, lại bị đẩy vào hoàn cảnh buộc phải hy vọng, và họ chưa bao giờ từ bỏ.

Trong 13 ngày qua, thế giới chứng kiến những diễn biến chấn động dẫn đến sự sụp đổ nhanh chóng của chế độ Assad. Tượng đài của Hafez và Bashar al-Assad bị phá hủy, nhà tù được mở cửa, và nhiều gia đình đoàn tụ sau nhiều năm chia cắt. Hàng nghìn người Syria bắt đầu hành trình trở về quê hương sau thời gian dài lưu vong. Điều này dường như chứng minh rằng, giải pháp cho cuộc khủng hoảng tị nạn đã khiến hàng triệu người phải rời bỏ đất nước chỉ đơn giản là loại bỏ một nhà độc tài tàn bạo. Trái lại, trong những tháng gần đây, nhiều quốc gia lại tìm cách bình thường hóa quan hệ với Assad, thậm chí Italy còn cử đại sứ quay trở lại Damascus.

Cuộc khủng hoảng tại Syria không chỉ tàn phá quốc gia này mà còn ảnh hưởng nặng nề đến thế giới. Tháng 8/2013, Tổng thống Mỹ Barack Obama không thực thi lời cảnh báo "giới hạn đỏ" khi Assad sử dụng vũ khí hóa học, khiến người dân Syria cảm thấy bị bỏ rơi. Sự kiện này làm gia tăng làn sóng chiến binh nước ngoài đến hỗ trợ phe nổi dậy. Ngay sau đó, ISIS kiểm soát lãnh thổ trải dài từ Iraq đến Syria. Đến năm 2014, hàng triệu người Syria đã phải chạy trốn, gây ra cuộc khủng hoảng người tị nạn tại châu Âu, làm xáo trộn chính trị, thúc đẩy sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân túy, cực hữu và góp phần dẫn đến Brexit. Sự thất bại trong việc thực thi “giới hạn đỏ” cũng bị Nga coi là dấu hiệu của sự yếu kém, thúc đẩy Moscow can thiệp để cứu Assad, mở rộng ảnh hưởng quân sự và thử nghiệm kho vũ khí, bao gồm cả việc ném bom vào các bệnh viện.

Xung đột tại Syria đang dần bộc lộ điểm yếu chí mạng của trục Iran. Từ năm 1979, chế độ Assad luôn là đồng minh chiến lược của Cộng hòa Hồi giáo Iran. Khi phong trào nổi dậy nổ ra, chính quyền Assad đã cầu viện Tehran, và Hezbollah nhanh chóng triển khai hàng nghìn chiến binh đến Syria, chuyển mình từ một nhóm chính trị - vũ trang tại Lebanon thành lực lượng viễn chinh của Iran. Tuy nhiên, thập kỷ chiến đấu công khai tại Syria đã khiến Hezbollah trở thành mục tiêu dễ dàng cho tình báo Israel. Điều này góp phần vào chiến dịch quân sự gần đây của Israel, phá hủy phần lớn năng lực của Hezbollah và làm tê liệt đội ngũ lãnh đạo nhóm này. Dù Iran có thể tự hào về việc gia tăng ảnh hưởng tại khu vực, nhưng sự hỗ trợ dành cho Damascus đã khiến Tehran cạn kiệt nguồn lực và bộc lộ nhiều điểm yếu.

Năm vừa qua chứng kiến nhiều thảm kịch đau lòng tại Trung Đông: từ vụ Hamas thảm sát người Israel ngày 7/10, hơn 40,000 người Palestine thiệt mạng trong chiến dịch của Israel tại Gaza, đến những cuộc không kích dữ dội của Israel vào Hezbollah, tàn phá nhiều khu vực tại Lebanon. Những chuỗi bi kịch này khiến người dân kiệt quệ bởi bạo lực, đau thương và mất mát. Họ trở nên mất lòng tin vào trật tự quốc tế do phương Tây dẫn đầu, nơi hứa hẹn tự do và nhân quyền nhưng không thực hiện được tại Gaza. Trong bối cảnh u ám đó, Syria lại mang đến một chút ánh sáng hy vọng. Như một người bạn ở Beirut chia sẻ: “Hy vọng vào năm 2024 thực sự nằm ngoài dự đoán của tôi.”

Dù đã giành được những bước tiến quan trọng, Syria vẫn đối mặt với nhiều thách thức lớn. Tương lai đất nước vẫn mờ mịt trước viễn cảnh của nhóm phiến quân Hayat Tahrir al-Sham, nguy cơ trả thù bạo lực sau năm thập kỷ bị đàn áp, và khả năng IS tái xuất hiện. Những nỗi lo này không xa lạ với người dân Syria, họ đã thấu hiểu mọi khó khăn ngay cả khi đang ăn mừng. Điều mà Syria cần nhất hiện nay là những nỗ lực chân thành để hỗ trợ quá trình chuyển tiếp, bao gồm việc chấm dứt hoàn toàn sự can thiệp của các thế lực bên ngoài, đặc biệt từ những nước khu vực có mâu thuẫn kéo dài trên lãnh thổ Syria.

Nhiều người lo ngại nguy cơ xung đột phe phái, nhưng Syria đã trải qua nhiều năm chiến tranh giữa các nhóm đối lập. Những đau thương và thử thách đã tạo nên một sự thấu hiểu sâu sắc hơn về giá trị của sự đoàn kết. Thậm chí, tại các khu vực từng được xem là thành trì của chế độ Assad, như Latakia, người dân vẫn đổ ra đường ăn mừng sự sụp đổ của ông ta.

Người Syria một lần nữa “bị kết án” phải hy vọng. Dù hy vọng không phải là chiến lược, nhưng điều này có thể lật đổ những chế độ độc tài và tạo động lực cho sự tái thiết một quốc gia từ đống tro tàn.