Liệu Mỹ có thể chấm dứt sự phụ thuộc vào đất hiếm của Trung Quốc trước khi quá muộn?

Hiện nay, Trung Quốc khai thác khoảng 70% và tinh chế tới 90% tổng lượng khoáng sản đất hiếm toàn cầu. Sau khi chính quyền Trump triển khai các biện pháp thuế quan, Trung Quốc đã siết chặt hoạt động xuất khẩu bằng cách yêu cầu các doanh nghiệp phải có giấy phép đặc biệt để đưa đất hiếm ra nước ngoài. Những giấy phép này thường bị trì hoãn hoặc không được cấp, khiến hoạt động xuất khẩu bị chững lại rõ rệt.

Hệ quả là chuỗi cung ứng toàn cầu bị gián đoạn nghiêm trọng. Nhiều nhà sản xuất ô tô đang lo ngại nguy cơ phải ngừng sản xuất nếu không thể tiếp cận đủ nguồn cung nam châm làm từ đất hiếm. Trong tình thế đó, Mỹ đang đặt cược vào một công ty nhỏ tên MP Materials nhằm khôi phục năng lực khai thác và chế biến trong nước.

Tổng thống Trump rõ ràng có lý do để bất bình với tình hình hiện tại. Ngoại trưởng Marco Rubio đã phản ứng trước động thái của Trung Quốc bằng cách công bố kế hoạch thu hồi thị thực của sinh viên Trung Quốc học tập tại Mỹ. Đáp trả, phía Trung Quốc chỉ trích Harvard là “trường đại học tiệc tùng” và ca ngợi hệ thống giáo dục trong nước. Công ty AI Trung Quốc DeepSeek tự hào tuyên bố rằng các nhà sáng lập của họ đều được đào tạo hoàn toàn tại Trung Quốc.

Những màn ăn miếng trả miếng giữa hai cường quốc dường như không cần thiết và hoàn toàn có thể tránh được. Trên thực tế, chính phủ Mỹ đã nhận thức được từ lâu rằng sự phụ thuộc vào Trung Quốc về đất hiếm là một rủi ro chiến lược, nhưng lại chưa từng hành động cụ thể dựa trên các khuyến nghị trong những nghiên cứu do chính họ ủy nhiệm.

Gần đây nhất, vào ngày 12 tháng 12 năm 2023, Ủy ban Chọn lọc Hạ viện về Cạnh tranh Chiến lược giữa Hoa Kỳ và Đảng Cộng sản Trung Quốc — được thành lập vào năm 2023 — đã đưa ra một báo cáo cảnh báo rõ ràng rằng Mỹ đang quá phụ thuộc vào Trung Quốc về nguồn cung khoáng sản đất hiếm. Báo cáo này đã đề xuất nhiều giải pháp mà Mỹ cần nghiêm túc cân nhắc:

(1) Nhận diện vấn đề:
Cựu Đại diện Thương mại Mỹ Robert Lighthizer trình bày với Ủy ban rằng không chỉ Mỹ mà cả phần lớn thế giới đã và đang phụ thuộc sâu sắc vào Trung Quốc trong việc cung ứng, tinh chế và chế biến các khoáng sản quan trọng. Trung Quốc đã khéo léo tận dụng chính sách công nghiệp của mình — bao gồm kiểm soát nhà nước, bảo hộ thương mại, tiêu chuẩn môi trường thấp và chính sách chuyển giao công nghệ — để củng cố vị thế gần như độc quyền của mình trên thị trường. Ủy ban cho rằng Trung Quốc có thể sử dụng lợi thế này như một công cụ gây sức ép trong trường hợp xảy ra xung đột với Đài Loan.

Báo cáo kết luận: “Quốc hội phải giảm thiểu sự phụ thuộc của Mỹ vào CHND Trung Hoa đối với các vật liệu chiến lược này.”

(2) Lập kế hoạch chiến lược:
Báo cáo khuyến nghị xây dựng một kho dự trữ quốc gia về đất hiếm nhằm bảo vệ các nhà sản xuất nội địa khỏi biến động giá và rủi ro địa chính trị. Trong trường hợp Trung Quốc cố tình làm loạn thị trường bằng cách bán phá giá, kho dự trữ này có thể thu mua lượng dư thừa để ổn định thị trường. Đây sẽ là cơ chế tạo niềm tin và thu hút thêm doanh nghiệp Mỹ tham gia khai thác và chế biến đất hiếm.

Ngoài ra, báo cáo đề xuất Mỹ cần tích cực tìm nguồn cung ứng khoáng sản từ các quốc gia đồng minh và thân thiện, đồng thời áp dụng các biện pháp ưu đãi như giảm thuế và thưởng đầu tư nhằm thúc đẩy sản xuất trong nước. Bộ Thương mại cũng nên điều tra nghiêm túc các hành vi cạnh tranh không lành mạnh như bán phá giá hoặc thao túng giá trong thị trường đất hiếm và nam châm — và nếu phát hiện, nên áp dụng thuế trừng phạt.

(3) Đầu tư và cải cách toàn diện:
Báo cáo cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tăng cường chương trình tái chế các sản phẩm công nghệ thuộc sở hữu nhà nước có chứa đất hiếm hoặc nam châm, đồng thời hợp tác với các cơ sở giáo dục để đào tạo lực lượng lao động kỹ thuật cao phục vụ ngành công nghiệp này. Một đề xuất táo bạo khác là nghiên cứu khai thác khoáng sản từ đáy biển sâu, đi kèm với đánh giá tác động môi trường toàn diện.

Báo cáo kết luận bằng một tuyên bố mạnh mẽ:
“Chưa bao giờ Hoa Kỳ phải đối mặt với một đối thủ địa chính trị mà lại có quan hệ kinh tế gắn bó đến như vậy. Hoa Kỳ giờ đây đứng trước lựa chọn: hoặc chấp nhận viễn cảnh trở thành chư hầu kinh tế của Bắc Kinh, hoặc đứng dậy bảo vệ an ninh quốc gia, các giá trị và sự thịnh vượng của chính mình.”

Một lần nữa, cần nhấn mạnh rằng bản báo cáo này đã được công bố từ ngày 12 tháng 12 năm 2023! Liệu Peter Navarro — hay còn gọi là Ron Vara, cố vấn thương mại cấp cao của ông Trump — có từng đọc kỹ tài liệu này trước khi thúc giục Tổng thống phát động cuộc chiến thương mại với Trung Quốc?