Tehran đưa ra kế hoạch hợp tác hạt nhân với Washington và các đồng minh Mỹ ở Trung Đông, liệu có khả thi?

Nếu những thông tin từ Tehran là chính xác, những áp lực này có thể đã thúc đẩy các nhà lãnh đạo Iran đưa ra một ý tưởng táo bạo rằng họ muốn hợp tác với những kẻ thù của mình, thay vì đối đầu, để phát triển chương trình hạt nhân của Iran.

Kế hoạch đầy tham vọng này khắc họa một liên doanh đặc biệt giữa Iran, Saudi Arabia và các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất, cùng với sự tham gia của các nhà đầu tư tư nhân bao gồm cả các tập đoàn Mỹ. Liên doanh mới này sẽ thực hiện việc làm giàu uranium, một vật liệu phân hạch có thể được sử dụng để sản xuất điện, tạo ra các đồng vị y học, và tiềm ẩn khả năng chế tạo vũ khí hạt nhân. Nhờ sự hợp tác chặt chẽ giữa Iran, các nước Ả Rập, Mỹ và những bên liên quan khác, việc giám sát và đảm bảo chương trình này chỉ phục vụ mục đích dân sự, không phải quân sự, sẽ trở nên dễ dàng hơn nhiều.

Thoạt nghe, ý tưởng này có vẻ như một giấc mơ viển vông. Làm thế nào những kẻ thù không đội trời chung có thể hợp tác xung quanh chính vật liệu đã đẩy họ đến bờ vực chiến tranh? Chế độ thần quyền Tehran phần lớn dựa trên tôn chỉ nguyền rủa cái chết cho Mỹ cũng như Israel. Tuy nhiên, khi xem xét kỹ hơn, sự táo bạo phi thường của đề xuất này có thể chính là chìa khóa để các cuộc đàm phán hạt nhân thoát khỏi tình trạng bế tắc hiện tại.

Đề xuất của Iran gợi nhớ đến Cộng đồng Than và Thép châu Âu, được thành lập năm 1951 bởi 6 quốc gia sáng lập, với sự dẫn dắt của Pháp và Đức. Hai nước này đã trải qua ba cuộc chiến tranh khốc liệt trong một thế hệ và khó có thể tưởng tượng nhau là gì khác ngoài kẻ thù. Để ngăn chặn cuộc chiến thứ tư, các chính khách Pháp như Jean Monnet và Robert Schuman đề xuất việc quản lý chung các nguyên liệu chiến tranh cơ bản là than và thép. Các nhà lãnh đạo Đức như Konrad Adenauer, mong muốn hòa giải với các nước láng giềng, đã ủng hộ ý tưởng này. Bất chấp mọi hoài nghi, ECSC cuối cùng đã phát triển thành Liên minh châu Âu ngày nay.

Những gì than và thép đại diện trong quá khứ cũng giống như uranium và plutonium trong thời đại ngày nay. Đương nhiên, những nguyên tố này nguy hiểm hơn nhiều so với than và thép. Không ai cho rằng Trung Đông có thể trở thành một Liên minh châu Âu mới. Trong những năm 1950, người Đức, Pháp và các dân tộc châu Âu khác thực sự khao khát hòa bình. Như Karim Sadjadpour tại Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế nhận định, các nhà thần quyền Iran có thể tin rằng sự tồn tại của chế độ họ phụ thuộc vào việc mãi mãi coi Mỹ và các đồng minh là kẻ thù.

Dù vậy, ý tưởng này mang lại những lợi thế đáng chú ý. Thứ nhất, sự sắp xếp này sẽ có hiệu lực vô thời hạn. Ngược lại, Kế hoạch Hành động Toàn diện Chung được ký một thập kỷ trước giữa Iran và 6 bên bao gồm Mỹ chỉ duy trì các hạn chế đối với Iran đến năm 2030.

Thứ hai, phương án này sẽ loại bỏ hoặc vượt qua những trở ngại lớn nhất trong đàm phán về chương trình hạt nhân Iran. Người Iran từ lâu đã khẳng định quyền làm giàu uranium một cách hòa bình, một hoạt động được Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân quốc tế và JCPOA rõ ràng cho phép. Trong khuôn khổ tập đoàn này, Iran vẫn duy trì quyền đó. Tuy nhiên, các đối tác liên doanh và giám sát viên quốc tế sẽ có thể xác minh uranium chỉ được làm giàu ở mức độ thấp, không thể sử dụng để chế tạo đầu đạn hạt nhân.

Saudi Arabia và UAE cũng sẽ tìm thấy nhiều lợi ích trong đề xuất này. Cả hai nước đều muốn tham gia thị trường năng lượng hạt nhân và cần uranium. Họ có thể bắt đầu làm giàu uranium một cách độc lập như Brazil và Nhật Bản đang thực hiện. Tuy nhiên, điều này cũng tạo khả năng họ sẽ nhanh chóng phát triển vũ khí hạt nhân riêng nếu cảm thấy bị đe dọa bởi Iran hoặc bất kỳ thế lực nào khác, từ đó thúc đẩy sự gia tăng vũ khí hạt nhân toàn cầu. Theo kịch bản được đề xuất, thay vào đó họ sẽ nhận phần của mình từ tập đoàn chung.

Đối với Tổng thống Trump, thỏa thuận này mang đến cơ hội để khẳng định vai trò là một nhà ngoại giao tài ba, đặc biệt trước ủy ban Nobel ở Oslo, đồng thời chứng minh khả năng đàm phán vượt trội của mình. Tính chất lâu dài của thỏa thuận mới sẽ cho phép Tổng thống Trump tuyên bố đã đàm phán được một kết quả vượt trội hơn JCPOA mà ông đã huỷ bỏ trong nhiệm kỳ đầu. Việc đưa các doanh nghiệp Mỹ vào tập đoàn cũng tạo điều kiện để Tổng thống có thể nhấn mạnh những cơ hội kinh tế khổng lồ mà họ sẽ thu được.

Nhiều người có thể dễ dàng coi triển vọng của một tập đoàn như vậy là phi thực tế và xem Trung Đông, với những mâu thuẫn lịch sử và vũ khí tàn phá, như một khu vực đang trên bờ vực của một cuộc xung đột lớn. Tuy nhiên, người ta cũng từng nói như vậy về châu Âu vào năm 1951. Tổng thống Trump phải duy trì sự sẵn sàng sử dụng vũ lực khi cần thiết, nhưng trước hết, ông nên nghiên cứu kỹ lưỡng đề xuất táo bạo này từ Iran.