Những nghịch lý phi thường tạo nên sự đặc biệt của nước Mỹ

Đất nước này vẽ nên một bức tranh tương phản đầy sâu sắc, nơi ánh hào quang của sự thịnh vượng tỏa sáng rực rỡ song hành cùng những vùng tối chưa từng được biết đến. Những ấn tượng sâu sắc ấy đã theo tôi từ lần đầu đặt chân đến đây vào năm 1966, và càng thêm đậm nét qua suốt thập niên 1970 khi tôi sinh sống tại mảnh đất này.

Sự thịnh vượng bền bỉ của Hoa Kỳ quả thực là một điều phi thường. Dù có một số quốc gia phương Tây như Thụy Sĩ đạt thu nhập bình quân đầu người cao hơn, nhưng nhìn chung, GDP thực tế bình quân đầu người của các cường quốc kinh tế khác vẫn chưa thể vươn tới ngưỡng của Mỹ. Lấy ví dụ năm 2023, GDP thực tế bình quân đầu người của Đức chỉ đạt 84% so với Mỹ, giảm đáng kể từ mức 92% của năm 2000. Tương tự, con số này của Anh quốc cũng tụt từ 82% xuống còn 73%. Thành tích vượt trội này càng trở nên ấn tượng hơn khi xét đến quy mô khổng lồ và tính đa dạng của nền kinh tế Mỹ. Điều đáng kinh ngạc là thông thường, các nước nghèo hơn sẽ dần bắt kịp các nước giàu, nhưng trong trường hợp này, chênh lệch giữa họ với nền kinh tế Mỹ lại ngày càng được nới rộng.

Mỹ ngày càng giàu có và vượt trội hơn các nước phát triển

Không có gì bất ngờ khi nền kinh tế Mỹ vẫn duy trì vị thế dẫn đầu về đổi mới sáng tạo so với các nền kinh tế lớn khác. Điều này thể hiện rõ qua các tập đoàn hàng đầu của họ. Như Mario Draghi đã nhận định trong báo cáo gần đây về năng lực cạnh tranh của EU, những công ty này không chỉ có giá trị vượt trội so với các đối thủ châu Âu, mà còn thống lĩnh trong lĩnh vực kinh tế số. Andrew McAfee từ Viện Công nghệ Massachusetts (MIT) nhấn mạnh: "Hoa Kỳ sở hữu một hệ sinh thái đa dạng và phong phú các công ty khởi nghiệp giá trị, điều mà EU hoàn toàn thiếu vắng. Tổng giá trị các công ty mới nổi của Mỹ (mỗi công ty trị giá ít nhất 10 tỷ USD) lên đến gần 30 nghìn tỷ USD - gấp hơn 70 lần so với các công ty tương đương tại EU." Như vậy, Hoa Kỳ quả thực là một cường quốc kinh tế mạnh mẽ, đến mức họ vẫn duy trì được thâm hụt lớn trong tài khoản vốn. Dù Donald Trump có phản đối, nhưng đây chính là minh chứng hùng hồn cho niềm tin mãnh liệt của thế giới vào nền kinh tế Mỹ.

Các công ty Mỹ vượt xa các công ty ở châu Âu về quy mô và đổi mới sáng tạo

Làm thế nào một cường quốc kinh tế rực rỡ như vậy lại đồng thời bị coi là "quốc gia tệ nhất"? Câu trả lời nằm trong những con số đầy choáng ngợp và đáng suy ngẫm. Năm 2021, tỷ lệ án mạng tại đây là 6.8 trên 100,000 dân - một con số đáng lo ngại khi cao gấp 6 lần so với Anh và vượt đến 30 lần so với Nhật Bản. Đặc biệt hơn, với 541 tù nhân trên 100,000 dân và tổng số hơn 1.8 triệu người trong tù, Mỹ vượt xa các quốc gia phát triển khác như Anh và xứ Wales (139), Đức (68) hay Nhật Bản (33). Thống kê này đưa Hoa Kỳ lên vị trí thứ năm thế giới về tỷ lệ tù nhân, chỉ đứng sau El Salvador, Cuba, Rwanda và Turkmenistan. Điều đáng kinh ngạc là con số này thậm chí còn cao gấp 4 lần so với Trung Quốc.

Tỉ lệ án mạng tại Mỹ cao đột biến so với các nước giàu có khác

Bức tranh y tế của Hoa Kỳ cũng không kém phần u ám. Theo báo cáo của Quỹ Commonwealth, tỷ lệ tử vong ở sản phụ da trắng gần đây là 19 trên 100,000 ca sinh sống - cao hơn nhiều so với các nước phát triển khác như Anh (5.5), Đức (3.5) và Thụy Sĩ (1.2). Đáng buồn hơn, con số này ở phụ nữ da đen Mỹ còn lên đến gần 50 trên 100,000 ca sinh. Tình trạng tử vong ở trẻ em cũng không mấy khả quan khi theo thống kê của Ngân hàng Thế giới năm 2022, cứ 1,000 trẻ sinh ra tại Mỹ thì có 6.3 em không sống quá 5 tuổi, trong khi con số này ở Anh là 4.1, Đức là 3.6 và Nhật Bản chỉ 2.3.

Tuổi thọ - thước đo quan trọng nhất về phúc lợi của một dân tộc - càng phản ánh rõ nét nghịch lý này. Dự báo trong năm nay, tuổi thọ trung bình của người Mỹ chỉ đạt 79.5 tuổi cho cả nam và nữ, xếp hạng 48 trên thế giới. Đáng chú ý là Trung Quốc, với tuổi thọ dự báo 78 tuổi, đang dần thu hẹp khoảng cách này. Trong khi đó, người dân ở Anh và Đức có thể sống đến 81.5 tuổi, Pháp 83.5 tuổi, Ý 83.9 tuổi và Nhật Bản dẫn đầu với 84.9 tuổi. Điều đáng nói là khi so sánh tỷ lệ chi tiêu y tế trên GDP, Mỹ đang dẫn đầu thế giới với khoản đầu tư vượt xa mọi quốc gia khác. Tình trạng này không chỉ phản ánh sự lãng phí đáng kể mà còn đặt ra câu hỏi lớn về hiệu quả rằng liệu một nền kinh tế với GDP cao chót vót có thực sự ý nghĩa, khi phải bỏ ra 17% cho ngành y tế nhưng lại thu về những kết quả đáng thất vọng như vậy?

Tỉ lệ tử vong ở sản phụ tại Mỹ ở mức báo động, đặc biệt với phụ nữ da đen

Đặt trong bối cảnh rộng lớn hơn, phải chăng sự thịnh vượng của Hoa Kỳ trở nên vô nghĩa khi đứng cạnh những chỉ số phúc lợi xã hội đáng báo động? Thực trạng này là hệ quả của ba yếu tố: sự bất bình đẳng trầm trọng, những lựa chọn cá nhân thiếu sáng suốt và những chính sách xã hội thiếu thận trọng. Một ví dụ điển hình là con số 400 triệu khẩu súng đang lưu hành - một thống kê không chỉ gây sửng sốt mà còn đầy lo ngại.

Đối với thế giới, đặc biệt là châu Âu, một câu hỏi lớn được đặt ra rằng liệu những vấn đề xã hội này có phải là cái giá không thể tránh khỏi cho một nền kinh tế năng động? Về mặt logic, không có gì ngăn cản một nền kinh tế đổi mới sáng tạo tồn tại song hành cùng một xã hội hài hòa và lành mạnh hơn. Đan Mạch chính là minh chứng sống động cho điều này. Có thể lập luận rằng chính quy mô thị trường khổng lồ, khung pháp lý tương đối linh hoạt, nền tảng khoa học vững mạnh và sức hút với người nhập cư tài năng mới là chìa khóa cho sự thành công của Mỹ. Tuy nhiên, vẫn còn đó nỗi lo rằng một xã hội công nghệ năng động như châu Âu đang hướng tới, theo định hướng của Draghi, có thể đòi hỏi phải chấp nhận chủ nghĩa cá nhân mạnh mẽ, thậm chí là văn hóa cạnh tranh khốc liệt kiểu Mỹ.

Chi tiêu y tế Mỹ tăng vọt nhưng tuổi thọ vẫn tụt hậu

Và liệu khoảng cách giàu nghèo ngày càng sâu sắc và sự bất an của tầng lớp trung lưu và thu nhập thấp ở Mỹ có tất yếu dẫn đến hiện tượng mà tôi từng gọi là "chủ nghĩa bình dân tài phiệt" vào năm 2006? Đây là sự liên minh chính trị kỳ lạ giữa hai nhóm: giới siêu giàu - những người theo đuổi chính sách phi quy định hóa và thuế thấp - với tầng lớp trung lưu bất an và phẫn nộ - những người đang tìm kiếm "tội đồ" cho các vấn đề của họ. Nếu đúng như vậy, thì chính những yếu tố tạo nên sức sống động của nền kinh tế Mỹ, đặc biệt trong thời kỳ phi công nghiệp hóa và tài chính thiếu kiểm soát này, đã góp phần làm nổi lên hiện tượng Trump và mở đường cho một chế độ độc tài mị dân đầy nguy hiểm.

Khoảng cách giàu nghèo tại Mỹ ngày càng trở nên cách biệt

Từ đây nảy sinh câu hỏi đáng suy ngẫm nhất: liệu chủ nghĩa Trump có thể phá vỡ cỗ máy kinh tế hùng mạnh của Mỹ? Nền tảng làm nên sự thịnh vượng và quyền lực của Hoa Kỳ được xây dựng trên các trụ cột: pháp quyền nghiêm minh, chính trị ổn định, tinh thần đoàn kết dân tộc (bất chấp đa dạng văn hóa), tự do ngôn luận và thành tựu khoa học xuất sắc. Giờ đây, những nền tảng quý giá này đang bị đe dọa bởi việc vũ khí hóa công lý, thái độ thù địch với khoa học, những nỗ lực kiểm soát truyền thông phê phán, và nghiêm trọng hơn là sự coi thường các chuẩn mực hiến pháp, điển hình là từ chính Trump. Nền cộng hòa Mỹ, dù còn nhiều khiếm khuyết, vẫn được xem là thành tựu vĩ đại nhất trong lịch sử nhân loại. Nhưng liệu có khả năng chính những điểm mạnh của nền cộng hoà Mỹ, khi kết hợp với những điểm yếu hiện tại, sẽ làm sụp đổ di sản quý báu này?

Draghi đã đúng khi nói rằng thế giới cần học hỏi từ Mỹ. Tuy nhiên, trong thời điểm hiện tại, những người trân trọng lý tưởng dân chủ pháp quyền không khỏi lo lắng cho tương lai của đất nước này. Bởi lẽ, khi nền móng dân chủ bị lung lay, không chỉ người Mỹ mà cả thế giới đều phải gánh chịu hậu quả.

*Bài viết trên thể hiện quan điểm cá nhân của tác giả Martin Wolf từ tờ báo Financial Times.