Một số quốc gia đặc biệt xứng đáng nhận được sự cảm thông sâu sắc trong cơn bão thuế quan này, và Việt Nam chắc chắn đứng đầu danh sách đó. Dù gia nhập guồng máy xuất khẩu Đông Nam Á muộn màng, Việt Nam đã trở thành một trong những nền kinh tế tăng trưởng nhanh nhất thế giới, và quan hệ với Hoa Kỳ đã dần được cải thiện kể từ khi chính quyền được Mỹ hậu thuẫn ở miền Nam sụp đổ trước lực lượng Cộng sản cách đây 50 năm. Mặc dù vẫn còn khiêm tốn so với Singapore, Malaysia và Thái Lan, nhưng các nhà lãnh đạo Việt Nam đã áp dụng nhiều thành tố từ mô hình phát triển đã mang lại thịnh vượng cho phần lớn khu vực. Chính phủ đã nới lỏng những hạn chế đầu tư, chào đón các chuỗi cung ứng, chú trọng đến nhu cầu cơ sở hạ tầng và thực hiện các biện pháp chống tham nhũng. Khi Hoa Kỳ tìm cách cô lập Trung Quốc, Việt Nam đã trở thành điểm đến ưa thích của các tập đoàn sản xuất tìm kiếm địa điểm chi phí thấp và lực lượng lao động có kỹ năng. Việt Nam đã trở thành "niềm tự hào" của chiến lược "Trung Quốc cộng một".

Trước đây, Việt Nam thường được ca ngợi như một điển hình thành công hiếm hoi giữa cuộc chiến thương mại. Thế nhưng, sau quyết định mới đây của Mỹ, viễn cảnh tươi sáng này đã tan biến. Thành công vượt trội của Việt Nam đã kéo theo những rủi ro không lường trước. Quốc gia này giờ đây phải đối mặt với những cáo buộc tương tự từng nhắm vào Trung Quốc như thao túng tiền tệ, thiếu minh bạch trong quy trình quản trị, và hạn chế đầu tư nước ngoài vào nhiều lĩnh vực kinh tế quan trọng.

Mức thuế 46% được Trump công bố trong sự kiện "Ngày Giải phóng" tại Nhà Trắng là một đòn giáng nghiêm trọng, mang tính bi kịch thực sự. Biện pháp này không chỉ làm tổn hại nghiêm trọng đến nền kinh tế Việt Nam mà còn đe dọa khát vọng vươn lên tầng lớp trung lưu của hàng triệu người dân. Điều đáng nói là dù Việt Nam đã thực hiện đúng nhiều bước đi chiến lược khi xác định thị trường Mỹ là con đường dẫn đến thịnh vượng và tích cực đáp ứng nhu cầu của các tập đoàn đang tìm cách giảm phụ thuộc vào Trung Quốc. Dù vậy, những nỗ lực này vẫn không giúp Việt Nam tránh khỏi các biện pháp trừng phạt nặng nề.

Có lẽ sai lầm chính là quá thành công. Các nhà máy trong nước đã sản xuất dồi dào hàng hóa đáp ứng nhu cầu thị trường Mỹ. Theo Bloomberg Economics, hơn 25% GDP Việt Nam phụ thuộc vào xuất khẩu sang Hoa Kỳ, trong khi tổng kim ngạch xuất khẩu chiếm tới 90% quy mô nền kinh tế. Tại Thành phố Hồ Chí Minh, tổ chức các hiệp hội ngành nghề chính cảnh báo nhiều doanh nghiệp dệt may đang đứng trước nguy cơ phá sản. Việt Nam hiện sản xuất khoảng một nửa lượng giày dép của Nike và Adidas, đồng thời là nhà cung cấp hàng đầu cho Uniqlo và H&M. Thành tựu xuất khẩu của Việt Nam đã vượt xa các ngành công nghiệp truyền thống như dệt may và giày dép, với sự hiện diện của Intel trong lĩnh vực lắp ráp và kiểm nghiệm chip, cùng các cơ sở sản xuất của Apple.

Thâm hụt thương mại Mỹ - Việt Nam tăng mạnh sau khi Trung Quốc bị nhắm đến

Mặc dù Việt Nam trở thành điểm đến hấp dẫn cho các tập đoàn phương Tây, quốc gia này cũng đồng thời thu hút sự quan tâm mạnh mẽ từ Trung Quốc. Điều này đã làm dấy lên mối quan ngại sâu sắc từ phía Washington. Các quan chức Hoa Kỳ không giấu được sự bất bình trước làn sóng đầu tư của Bắc Kinh vào Việt Nam, họ coi đây như một chiến thuật tinh vi để Trung Quốc len lỏi vào các chuỗi cung ứng đã chính thức rời khỏi lãnh thổ nước này. Năm 2020, trong chuyến công du đến Hà Nội, Robert O'Brien - lúc bấy giờ là cố vấn an ninh quốc gia của Tổng thống Trump - đã thẳng thắn kêu gọi Việt Nam ngăn chặn hiện tượng Trung Quốc chuyển hướng hàng xuất khẩu qua nước thứ ba. Mexico, một quốc gia cũng đang trải qua tình trạng tương tự, cũng đã chịu sức ép mạnh mẽ từ Washington.

Với tình hình hiện tại, mục tiêu tăng trưởng kinh tế tối thiểu 8% mà Việt Nam đặt ra cho năm nay gần như không thể đạt được nếu các mức thuế của Tổng thống Trump tiếp tục được duy trì. Trong nỗ lực ứng phó, Việt Nam đã chính thức đề nghị Hoa Kỳ hoãn việc áp thuế và mở ra các cuộc đàm phán song phương. Tuy nhiên, việc tăng trưởng giảm một hoặc hai điểm phần trăm có thể chỉ là phần nổi của tảng băng chìm. Điều đáng lo ngại hơn cả là toàn bộ mô hình phát triển kinh tế mà Việt Nam đã theo đuổi bao năm qua giờ đây đang bị đặt dấu hỏi lớn. Nếu các biện pháp thuế quan từ Nhà Trắng thực sự gây ra những tổn thất nghiêm trọng, bi kịch đối với Việt Nam còn nằm ở chỗ các dấu hiệu cảnh báo đã xuất hiện từ lâu, khi thặng dư thương mại với Hoa Kỳ không ngừng gia tăng qua các năm.

Trong nhiệm kỳ đầu tiên, Tổng thống Trump đã có sự thay đổi đáng kinh ngạc về cách nhìn nhận Việt Nam. Ban đầu, ông ca ngợi quốc gia này như một hình mẫu phát triển lý tưởng, nhưng sau đó lại chuyển sang chỉ trích Việt Nam là "kẻ lạm dụng" hệ thống thương mại quốc tế. Cuối năm 2020, Bộ Tài chính Hoa Kỳ chính thức gán nhãn Việt Nam là "quốc gia thao túng tiền tệ". Tiếp theo đó, một hội đồng đặc biệt do Đại diện Thương mại Hoa Kỳ thành lập đã tiến hành điều trần về loạt cáo buộc liên quan đến vấn đề tiền tệ và nguy cơ từ hàng nhập khẩu giá rẻ. Đáng chú ý là nhiều công ty đã tuân thủ yêu cầu chuyển sản xuất khỏi Trung Quốc đã lên tiếng phản đối, với câu hỏi chung: "Liệu chúng tôi có phải di dời một lần nữa, và nếu vậy, đi đâu?" Những băn khoăn thực tế này dường như không nhận được sự quan tâm từ Tổng thống Trump.

Trong ngày được Trump tuyên bố là một trong những ngày quan trọng nhất lịch sử, toàn bộ khu vực Đông Nam Á đều hứng chịu hậu quả nặng nề. Campuchia, Thái Lan, Malaysia, Indonesia và Philippines đều bị áp đặt các biện pháp trừng phạt, mặc dù lý do cụ thể vẫn còn mơ hồ. Singapore với mức thuế tối thiểu 10% tương đối nhẹ nhàng hơn so với các nước láng giềng. Nhưng đáng chú ý nhất vẫn là trường hợp của Việt Nam. Có thể nói một cách công bằng rằng Việt Nam đáng lẽ đã có thể dự đoán trước những biện pháp cứng rắn này. Các nhà lãnh đạo Việt Nam chắc chắn đã nhận thức được những điểm yếu trong chiến lược thương mại của mình, minh chứng là việc họ đã chủ động cắt giảm thuế nhập khẩu đối với nhiều mặt hàng chỉ vài ngày trước đó. Tuy nhiên, điều này không khiến cho các biện pháp của Nhà Trắng trở nên hợp lý hay công bằng hơn. Việt Nam đã tuân thủ đúng các nguyên tắc của "cuộc chơi" trong nhiều năm qua, và giờ đây lại bị gạt ra ngoài lề. Như mọi lý thuyết đều có giới hạn áp dụng trong thực tiễn, những quy tắc thành công trong quan hệ thương mại quốc tế cũng không tồn tại mãi mãi. Việt Nam đã học được bài học này và một lần nữa bị đặt vào thế bẽ bàng trước những thay đổi bất ngờ từ chính sách của Hoa Kỳ.