Chi tiêu quốc phòng tăng vọt — nhưng vào những thứ không phù hợp

Quốc phòng đang trở thành ngành “hot” mới như công nghệ — hoặc có khi ngược lại? Đó là một câu hỏi đáng đặt ra khi cổ phiếu quốc phòng đã tăng mạnh trong những tuần gần đây, nhờ các tin tức như: kế hoạch “Vòm Vàng” phòng thủ tên lửa của Donald Trump, hiệp ước an ninh mới giữa Anh và EU sẽ mở đường cho các công ty quốc phòng Anh tiếp cận quỹ quốc phòng trị giá 150 tỷ euro của châu Âu, và thực tế rằng cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung sẽ còn kéo dài, buộc châu Âu phải chi tiêu nhiều hơn cho quốc phòng của chính mình.

Vấn đề là liệu tất cả khoản chi tiêu mới này có mang lại hiệu quả, hay liệu sự gián đoạn công nghệ đang thay đổi không chỉ bản chất chiến tranh mà còn cả ngành công nghiệp quốc phòng.

Ngân sách quân sự ở Mỹ từ lâu đã rất lớn và đang ngày càng tăng dưới thời Trump. Tổng thống đã đề xuất khoản ngân sách quốc phòng kỷ lục 1 nghìn tỷ USD trong dự luật ngân sách "lớn và đẹp", vừa được Hạ viện thông qua chỉ với một phiếu và giờ sẽ chuyển sang Thượng viện.

Chi tiêu quân sự của Trung Quốc cũng đang gia tăng: nước này là quốc gia chi tiêu lớn thứ hai sau Mỹ và có hải quân lớn nhất thế giới. Đầu tư quốc phòng của châu Âu cũng được dự báo sẽ tăng mạnh, khi khối này ưu tiên lại an ninh của mình sau cuộc chiến của Nga ở Ukraine và khi nhận thức ngày càng tăng rằng Mỹ đã trở thành một đồng minh không đáng tin cậy.

Nhưng phần lớn khoản đầu tư mới này đang đổ vào các trang thiết bị truyền thống, chẳng hạn như máy bay chiến đấu F-35, tàu chiến và tàu ngầm. Các kế hoạch phòng thủ tên lửa của Trump giống hệt cuốn sách chiến lược Star Wars thời Reagan. Một số nhà phân tích đã bắt đầu đặt câu hỏi liệu — ngay cả khi xem xét xung đột toàn cầu gia tăng — đây có phải là khoản tiền chi tiêu hiệu quả tại thời điểm công nghệ đang thay đổi bản chất chiến tranh.

Sau cùng, máy bay không người lái và tên lửa giá rẻ giờ đây có thể hạ gục các đoàn xe tăng Nga tiến vào Ukraine. Chúng cũng đã được phiến quân Houthi sử dụng ở Biển Đỏ để phá hủy nhiều tàu và buộc Mỹ phải chi gần một tỷ USD cho các hoạt động quân sự.

Theo một số cách, Ukraine đã trở thành bãi thử cho sự chuyển đổi này trong chiến tranh. Như Erik Prince, người sáng lập công ty quân sự tư nhân Blackwater hiện đang đứng đầu công ty cổ phần tư nhân Frontier Resource Group, đã lưu ý trong bài phát biểu tháng 2 về tương lai chiến tranh, cuộc xung đột Nga-Ukraine đã "tăng tốc chiến tranh một cách mạnh mẽ" theo cách mà chúng ta chưa từng thấy "kể từ khi Thành Cát Tư Hãn đặt bàn đạp trên ngựa".

Ngày nay, những đổi mới như chất nổ đóng hộp in 3D trên máy bay không người lái được dẫn đường bằng phần mềm có thể hạ gục xe tăng Nga chỉ với vài nghìn USD, trong khi tin tặc đã tìm ra cách gây nhiễu hệ thống định vị của tên lửa Javelin trị giá 150,000 USD do Mỹ sản xuất chỉ trong vài tuần. Thêm vào đó là sức mạnh ngày càng tăng của trí tuệ nhân tạo, và bạn sẽ có, theo Prince, cựu đặc nhiệm Hải quân (Navy Seal), một tình huống mà những đổi mới quân sự lớn tiếp theo có thể sẽ không đến từ Lầu Năm Góc, hay thậm chí là cơ quan nghiên cứu và phát triển quốc phòng Darpa, mà từ "những người thông minh" trong "ga-ra của họ". Như ông đã nói, "hàng nghìn tỷ USD năng lực đã được lắp đặt" đang trở nên lỗi thời.

Theo nhà phân tích thị trường Luke Gromen, người gần đây cũng đã đề cập đến chủ đề này, "sự giảm phát và phân cấp do công nghệ thúc đẩy đã tác động mạnh mẽ đến chiến tranh lần đầu tiên". Ông ví vấn đề của ngành công nghiệp quốc phòng giống như "lời nguyền của kẻ đương nhiệm" tương tự như việc Netflix làm suy yếu Blockbuster Video, trong đó các công ty quốc phòng truyền thống sẽ bị vượt mặt bởi các đổi mới từ dưới lên. Louis Gave của Gavekal Research đã gọi đây là "việc Microsoft hóa chiến tranh", một xu hướng có thể "làm suy yếu lợi thế so sánh của các siêu cường quân sự thế giới".

Giống như các công ty như IBM và Microsoft đã dân chủ hóa quyền sở hữu máy tính cá nhân (bạn từng phải làm việc cho một công ty lớn mới được tiếp cận máy tính lớn - mainframe), đổi mới từ dưới lên cũng đang thay đổi bản chất chiến tranh ngày nay. Điều này có những tác động sâu sắc tiềm ẩn đối với các nhà thầu quốc phòng đương nhiệm từ Raytheon đến BAE Systems, GE Aerospace và những công ty khác, những người đã chứng kiến giá cổ phiếu của họ tăng trong các đợt tăng giá thị trường gần đây. Sản phẩm của họ có thể trở thành tương đương quân sự của một máy tính lớn (mainframe) so với những chiếc máy tính xách tay ngày càng được sử dụng trên chiến trường.

Tất nhiên, các công ty này cũng đang nỗ lực đổi mới của riêng mình. Cũng có nhiều công ty khởi nghiệp tiên tiến từ Thung lũng Silicon đến Israel nhằm tận dụng chiến tranh công nghệ cao, phân cấp. Nhưng bản chất thay đổi của chiến tranh không chỉ là một vấn đề thị trường — nó còn có những hàm ý kinh tế vĩ mô và địa chính trị. Như Gromen nói: "Các nhà đầu tư phương Tây đang hoạt động dựa trên nguyên tắc cơ bản về sự thống trị quân sự của Mỹ như một chỗ dựa dự phòng không thể sai sót cho chính sách đối ngoại, chính sách kinh tế của Mỹ và chính hệ thống USD." Điều gì sẽ xảy ra nếu giả định đó không chính xác?

Trước hết, bạn có thể sẽ thấy sự phụ thuộc vào các nhà sản xuất của Mỹ giảm đi — điều này đã và đang xảy ra, bằng chứng là kế hoạch tái vũ trang của châu Âu, vốn dựa vào các công ty EU. Nó cũng đặt ra câu hỏi liệu Mỹ có đủ khả năng tăng chi tiêu quân sự vào thời điểm mức nợ và thâm hụt đang gây báo động. Cuối cùng, việc dân chủ hóa chiến tranh mang lại cho cả cá nhân và các quốc gia quyền tự chủ quốc phòng lớn hơn. Thành công trong thế giới mới này có thể được đo lường ít hơn bằng quy mô ngân sách và nhiều hơn bằng sự am hiểu công nghệ.