Nhật Bản và Liên minh châu Âu có nhiều điểm chung. Họ là hai biểu tượng điển hình của quá trình tái thiết, hòa bình hóa và dân chủ hóa do Mỹ dẫn dắt sau Thế chiến II. Sự trỗi dậy toàn cầu của họ trong những thập kỷ sau đó đến từ việc vượt trội trong sản xuất, chứ không phải từ sức mạnh quân sự. Cả hai đều đang lo lắng quan sát các mối đe dọa an ninh ngày càng gia tăng sát biên giới của họ, dưới hình hài của Nga và Trung Quốc. Và giờ đây, họ đang cân nhắc về rủi ro bị Mỹ từ bỏ về mặt chiến lược sau nhiều thập kỷ phụ thuộc vào chiếc ô an ninh của Washington.

Áp lực chung đó đang thúc đẩy một cuộc tìm kiếm mới về quan hệ chiến lược sâu rộng hơn. Vào tháng 11, chỉ vài ngày trước cuộc bầu cử tổng thống của Donald Trump, Tokyo và Brussels đã ký kết Thỏa thuận Đối tác An ninh và Quốc phòng EU-Nhật Bản, khẳng định cam kết chung của họ đối với một “trật tự quốc tế tự do và rộng mở dựa trên pháp quyền”. Thỏa thuận này đã đề ra một số lĩnh vực hợp tác trong tương lai, từ an ninh hàng hải, chống khủng bố cho đến không gian và chuyên môn quốc phòng. Nó thể hiện nhiều khát vọng, nhưng chưa có sự khẩn trương cần thiết.

Trong bối cảnh thế giới ngày càng bất ổn, EU và Nhật Bản buộc phải xem xét lại chiến lược an ninh của mình khi chiếc ô bảo vệ từ Mỹ trở nên kém chắc chắn. Cả hai đều đối mặt với mối đe dọa từ Nga và Trung Quốc, trong khi viễn cảnh Donald Trump quay lại Nhà Trắng càng làm dấy lên lo ngại về khả năng Mỹ thu hẹp cam kết với các đồng minh. Nếu Trump nghi ngờ NATO và sẵn sàng thỏa hiệp với Bắc Kinh, Tokyo cũng có nguy cơ bị bỏ rơi. Để giảm thiểu rủi ro, EU và Nhật Bản cần phải tìm cách thắt chặt hợp tác chiến lược, từ quốc phòng đến thương mại, nhằm tạo ra một thế đối trọng vững chắc hơn.

Dù hiện tại cả EU và Nhật Bản đều không thể thiếu Mỹ — đặc biệt là Nhật Bản, vì nước này không có một liên minh thay thế nào như NATO để dựa vào — họ vẫn có thể giúp nhau chuẩn bị cho một tương lai bất định hơn. Tokyo, hiện là quốc gia chi tiêu quân sự lớn thứ 10 thế giới, đang đặt mục tiêu nâng mức chi tiêu quốc phòng lên 2% GDP. Nhật Bản đã nhận thức rõ hơn về mối đe dọa từ Nga và Trung Quốc so với Đức, quốc gia vẫn còn chần chừ trong đầu tư vào sức mạnh quân sự và giờ đây đang phải vật lộn để chi tiêu sau ba năm kể từ khi Nga tấn công Ukraine. Bên cạnh việc củng cố đánh giá về mối đe dọa, EU và Nhật Bản với 188.6 tỷ euro (203 tỷ USD) kim ngạch thương mại song phương cũng có thể giúp họ bảo vệ mình trước nguy cơ bị Mỹ áp thuế quan dưới thời Trump.

“Nếu chính phủ Nhật Bản cảm thấy không chắc chắn về cam kết của Mỹ đối với liên minh, thì châu Âu là một đối tác tốt,” Kazuto Suzuki, giáo sư tại Trường Chính sách Công của Đại học Tokyo, nhận định. Ông cũng đề cập đến khả năng xuất hiện một liên minh kiểu mới giữa một NATO hậu Mỹ với Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia và New Zealand.

Với việc EU có tham vọng bổ sung thêm tới 800 tỷ euro chi tiêu quốc phòng, đây cũng là một cơ hội lớn để Nhật Bản mở rộng lĩnh vực xuất khẩu quốc phòng, vốn đã quá lâu chỉ tập trung vào thị trường trong nước, làm giảm tính cạnh tranh của ngành này. Hiện tại, Tokyo chỉ cung cấp viện trợ quân sự một cách gián tiếp, ngay cả với Ukraine. Đã đến lúc đơn giản hóa tình trạng phức tạp hiện nay của hệ thống phòng không Patriot do Nhật Bản sản xuất, thứ mà nước này không thể xuất khẩu trực tiếp sang Ukraine. Thay vào đó, Nhật Bản cung cấp chúng cho Mỹ, và Mỹ lại chuyển các tên lửa sản xuất tại Mỹ đến chiến trường.

Bên cạnh đó, Chương trình Máy bay Chiến đấu Toàn cầu (Global Combat Air Program) — một dự án phát triển máy bay chiến đấu thế hệ tiếp theo giữa Anh, Nhật Bản và Italy, với sự tham gia của các công ty như BAE Systems và Mitsubishi Heavy Industries — đang tạo ra một nền tảng thử nghiệm cho các dự án tương lai kết hợp nhu cầu chiến lược với chia sẻ đổi mới. “Nhật Bản có thể thắt chặt quan hệ với châu Âu, chẳng hạn trong lĩnh vực công nghệ quốc phòng và chia sẻ chuyên môn, vào thời điểm khi cả hai cường quốc đều đang phải đối mặt với những mối đe dọa gia tăng,” theo Sheila Smith, nghiên cứu viên cao cấp tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại và là tác giả của cuốn sách Japan Rearmed.

Nhật Bản cần mạnh dạn hơn trong việc nới lỏng các quy định về xuất khẩu quốc phòng nếu muốn củng cố vị thế chiến lược của mình. Hiện tại, Tokyo vẫn bị ràng buộc bởi các hạn chế pháp lý khiến việc cung cấp vũ khí cho đồng minh, kể cả Ukraine, trở nên phức tạp. Trong khi châu Âu đang lên kế hoạch chi thêm 800 tỷ euro cho quốc phòng, đây là cơ hội để Nhật Bản mở rộng ngành công nghiệp quốc phòng, thay vì chỉ tập trung vào thị trường nội địa. Nếu không hành động nhanh chóng, họ có thể rơi vào tình huống bị động như các nước châu Âu trước Thế chiến II, khi nhận ra mối đe dọa quá muộn.

Trong khi đó, EU cũng sẽ phải đối mặt với những mâu thuẫn và do dự của chính hoj. Một trong số đó là Trung Quốc, đối tác thương mại lớn nhất của khối này tại châu Á. Liệu EU có thực sự chia sẻ quan điểm của Nhật Bản về mối đe dọa từ Trung Quốc, hay sự khác biệt đó sẽ ảnh hưởng đến mức độ sẵn sàng của Tokyo trong việc tăng cường hợp tác quốc phòng nhạy cảm? Một thách thức khác là cam kết: Liệu châu Âu có đủ năng lực và quyết tâm để phô diễn sức mạnh và triển khai nguồn lực hải quân ra ngoài khu vực của mình hay không? Giulio Pugliese, giám đốc Dự án EU-Châu Á tại Viện Đại học châu Âu, lo ngại rằng đây có thể là những rào cản lớn, đặc biệt là nếu Trump sử dụng chiến thuật chia để trị.