Nợ công tăng vọt, nước Pháp dưới thời Macron thành vấn đề tài khóa của châu Âu

Kể từ khi bước vào Điện Élysée năm 2017 với lời hứa cắt giảm thuế, thúc đẩy tăng trưởng và thu hẹp bộ máy nhà nước, chi tiêu công của Pháp vẫn leo thang — và tỷ lệ nợ công trên GDP của nước này giờ chỉ đứng sau Hy Lạp và Ý trong khu vực đồng euro.

Thâm hụt ngân sách năm ngoái đạt 5,8%, cao nhất trong toàn khối Eurozone. François Bayrou — vị thủ tướng thứ hai trong năm nay phải “ra đi” vì kế hoạch cắt giảm thâm hụt — đã từng đề xuất một gói tài khóa trị giá 44 tỷ euro, nhưng nay chắc chắn sẽ bị người kế nhiệm thu hẹp.

Cuộc đổ lỗi qua lại giữa các nghị sĩ centrist của Macron và phe đối lập phẫn nộ sẽ khiến các thỏa hiệp ngân sách trở nên khó khăn.

Cách tiếp cận hiện đại hóa của tổng thống từng mang lại một số kết quả. Tỷ lệ thất nghiệp giảm nhờ luật lao động được nới lỏng, hình ảnh của Pháp như một điểm đến đầu tư đã cải thiện, và việc nâng tuổi nghỉ hưu lên 64 đã giữ nhiều lao động lớn tuổi tiếp tục làm việc.

Tuy nhiên, đảng Xã hội cánh tả — lực lượng then chốt để bất kỳ chính phủ nào có thể thông qua ngân sách — nay yêu cầu Macron phải nhượng bộ, điều mà ông cho là đồng nghĩa với việc tháo gỡ phần lớn di sản của mình. Đảng Xã hội muốn tăng thuế với giới siêu giàu và đình chỉ cải cách hưu trí mà tổng thống đã phải đấu tranh dữ dội mới có được.

Theo các nhà kinh tế, tình trạng tài chính tồi tệ của Pháp đến từ hai nguyên nhân: cách tiếp cận chi tiêu lớn nhằm giảm tác động của đại dịch Covid và khủng hoảng năng lượng châu Âu sau đó, cùng với những đợt cắt giảm thuế sâu rộng mà Macron thực hiện từ năm 2018.

Một nửa mức tăng nợ công của Pháp kể từ năm 2017 là do các đợt cắt giảm thuế vĩnh viễn này, nửa còn lại đến từ các gói hỗ trợ khủng hoảng, theo ước tính của Xavier Ragot, người đứng đầu viện nghiên cứu OFCE.

“Macron chịu một phần trách nhiệm và đã mắc sai lầm,” François Ecalle — cựu quan chức Bộ Tài chính và chuyên gia về tài chính công — nhận định. Nhưng ông bổ sung: “Đây là câu chuyện cũ, bắt nguồn từ những lý do văn hóa sâu xa — người Pháp muốn nhận được nhiều hỗ trợ và bảo vệ từ nhà nước, nhưng cũng muốn nộp ít thuế hơn. Điều đó mâu thuẫn.”

Pháp chưa từng cân bằng ngân sách kể từ thập niên 1970. Nước này luôn là ngoại lệ trong số các nền kinh tế phát triển về quy mô chi tiêu công, chiếm tới 57% GDP năm 2023 — cao nhất trong Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD). Nước Pháp cũng có mức thuế suất cao hàng đầu, phần lớn gánh nặng rơi vào người lao động.

Trong thời gian dài, các chính phủ liên tiếp coi đây là một lựa chọn chính trị chấp nhận được, bởi tăng trưởng GDP và năng suất khá lành mạnh đã ngăn nợ công vượt khỏi tầm kiểm soát. Người đóng thuế sẵn sàng hỗ trợ các khoản lương hưu hào phóng và hệ thống an sinh xã hội như một phần của “hợp đồng xã hội” mà họ trân trọng, đồng thời đánh giá cao các dịch vụ công.

Năm ngoái, 47% tổng chi tiêu được dành cho lương hưu, y tế và trợ cấp thất nghiệp, 20% cho chính quyền địa phương và 34% cho ngân sách trung ương, theo Bộ Tài chính.

Khi Macron nhậm chức, nợ công đang trên đà giảm và thâm hụt ở mức 3,4% GDP nhờ các biện pháp của người tiền nhiệm François Hollande để phục hồi sau khủng hoảng tài chính 2008. Hollande đã tăng thuế đối với doanh nghiệp và hộ gia đình, đồng thời tạo ra các ưu đãi hào phóng về tín dụng thuế cho nghiên cứu & phát triển và khuyến khích tuyển dụng.

“Lúc đó có dư địa tài khóa,” Ragot nói. “[Macron] có thể cắt một số loại thuế lúc đầu và vẫn giảm được thâm hụt vào năm 2019, điều này đã được kỳ vọng.”

Macron bãi bỏ thuế tài sản và thay thế bằng thuế khiêm tốn hơn đánh vào bất động sản, đồng thời giảm thuế thu nhập từ vốn xuống mức thuế suất cố định 30%. Thuế doanh nghiệp giảm từ 33% xuống 25%, và thuế sản xuất làm giảm khả năng cạnh tranh cũng được hạ bớt.

Những động thái này khiến phe cánh tả chỉ trích Macron là “tổng thống của giới giàu có”, mặc dù việc xóa bỏ thuế nhà ở — mang lợi ích cho cả người thuê lẫn chủ sở hữu — là một trong những biện pháp tốn kém nhất.

Các khoản cắt giảm thuế phần lớn không có nguồn tài trợ bù đắp, bởi Macron tin rằng chính sách của mình sẽ thúc đẩy kinh tế và tăng tỷ lệ tham gia lực lượng lao động, từ đó tăng thu ngân sách và thu hẹp thâm hụt.

“Đây luôn là tư duy của ông ấy — ông ấy không bao giờ muốn đụng vào chi tiêu công hay bộ máy nhà nước,” Philippe Dessertine, nhà kinh tế tại Trường Kinh doanh IAE Paris Sorbonne, nhận xét. “Việc cắt giảm thuế là cần thiết để cải thiện năng lực cạnh tranh, nhưng chúng lẽ ra phải được bù đắp bằng cải cách cơ cấu,” ông bổ sung.

Sau đó là một loạt khủng hoảng, mà cách Macron phản ứng là liên tục “rút séc”. Trước tiên là phong trào áo vàng (gilets jaunes) bùng phát năm 2018 do kế hoạch áp thuế carbon lên nhiên liệu, khiến những người biểu tình giận dữ cho rằng chính sách thuế của ông thiên vị người giàu.

Rồi đến đại dịch Covid-19 và cú sốc năng lượng châu Âu liên tiếp ập tới — khiến chính phủ phải chi tiêu khổng lồ để hỗ trợ tiền lương cho người lao động, cứu doanh nghiệp và giúp các hộ gia đình thanh toán hóa đơn. Trong khi gói ứng phó Covid-19 trị giá 170 tỷ euro (tương đương 10% GDP) không vượt quá mức của các nước khác, Pháp lại duy trì hỗ trợ lâu hơn dưới khẩu hiệu “quoi qu’il en coûte” (“bất kể giá nào cũng phải làm”).

Trong cuộc khủng hoảng khí đốt châu Âu, chính phủ đã tung ra các khoản trợ giá năng lượng và nhiên liệu không có mục tiêu cụ thể cho người tiêu dùng và doanh nghiệp. Cơ quan kiểm toán quốc gia Pháp ước tính chi phí ròng cho nhà nước lên tới 72 tỷ euro.

Các nhà kinh tế cho rằng gói kích thích tài khóa này đã bị lạm dụng. Tuy nhiên, OFCE cho rằng vấn đề bền vững hơn — chỉ trở nên rõ rệt sau khi các biến dạng do đại dịch lắng xuống — chính là sự sụt giảm nguồn thu thuế do các quyết định của Macron trước đó.

Nhiều nhà kinh tế không lường trước được điều này vì những biến động trong giai đoạn khủng hoảng khiến việc dự báo trở nên khó khăn, Ragot nói.

Những thách thức này dẫn đến việc Bộ Tài chính Pháp dự báo sai nguồn thu năm ngoái, khiến nước này vượt xa mục tiêu thâm hụt đề ra.

Với mức thuế vốn đã cao, tăng trưởng năng suất không chắc chắn và thị trường lao động đang chững lại, các nhà kinh tế cho rằng Pháp sẽ không thể nhanh chóng tăng trưởng hay tăng thuế để thoát khỏi vũng lầy tài khóa.

Cần có một nỗ lực bền bỉ để cắt giảm chi tiêu công trên nhiều lĩnh vực, theo Xavier Jaravel, chủ tịch Hội đồng Phân tích Kinh tế của chính phủ Pháp. Điều này bao gồm cả y tế và giáo dục, nơi mà chi tiêu cao hơn của Pháp không mang lại kết quả tốt hơn so với các nước châu Âu khác.

“Không có một hay hai biện pháp nào đủ để đưa thâm hụt xuống mức cần thiết. Chúng ta cần cả một loạt biện pháp,” ông nói.

Nhiệm vụ này có thể khả thi, nếu có sự ủng hộ chính trị cho việc cắt giảm dần dần trong nhiều năm. Nhưng với hố ngăn cách chính trị hiện nay, đạt được đồng thuận gần như là điều bất khả thi cho tới cuộc bầu cử tổng thống 2027, khi cử tri được quyền lựa chọn.

Cắt giảm thâm hụt “hoàn toàn không phải là điều bất khả thi về kinh tế và cũng không nhất thiết phải là một sự điều chỉnh cực kỳ đau đớn,” Hélène Rey, giáo sư tại Trường Kinh doanh London, khẳng định.